فرار از عمق

فاطمه عباسی

کافی است در مترو، اتوبوس یا حتی در صف نانوایی، سر بچرخانید تا منظره‌ای تکراری ببینید؛ سرهایی که به پایین خم شده‌اند و چشم‌هایی که حریصانه نور آبی‌رنگ یک صفحه نمایش کوچک را می‌بلعند. انگشتان شست، بی‌وقفه در حال بالا و پایین رفتن هستند؛ در حال اسکرول کردن. ما در حال خواندنیم، شاید بیشتر از هر زمان دیگری در تاریخ، اما چه چیزی را می‌خوانیم؟ تیترهای خبری تکه‌تکه، توییت‌های کوتاه، کپشن‌های اینستاگرامی و پیام‌های فوری. ما به مصرف‌کنندگان حریص «متن‌های فست‌فودی» تبدیل شده‌ایم و حوصله یک ضیافت شاهانه در جهان یک رمان قطور را از دست داده‌ایم. سال‌هاست که کارشناسان و صاحب‌نظران، زنگ خطر «سرانه مطالعه ناامیدکننده» را به صدا درآورده‌اند. سال‌هاست که می‌شنویم «کتاب در سبد خانوار ایرانی گم شده» است، اما امروز تهدید شکلی جدید و پیچیده‌تر به‌خود گرفته است. این بار، رقیب کتاب، نه فقط مشکلات اقتصادی یا بی‌حوصلگی، بلکه یک هیولای جذاب و همیشه بیدار به نام «فضای مجازی» است. الگوریتم‌ها ما را به سمت محتوای کوتاه‌تر، سطحی‌تر و هیجان‌انگیزتر هل می‌دهند. هر لایک و هر نوتیفیکیشن، پاداشی کوچک به مغز ما می‌دهد و صبر کردن برای رسیدن به اوج یک داستان در صفحه دویستم یک کتاب را به کاری طاقت‌فرسا تبدیل می‌کند. البته نمی‌توان یکسره این پدیده را منفی دانست. همین فضای مجازی، دسترسی به اطلاعات را آسان کرده و شیوه‌های جدیدی از مطالعه را پیش روی ما گذاشته است، اما مشکل آنجاست که جذابیت‌های کاذب و سیل بی‌پایان محتوای سرگرم‌کننده، تمرکز عمیق را که لازمه کتابخوانی است، از ما می‌رباید. این دیگر یک بی‌مهری ساده به کتاب نیست؛ یک بازطراحی تدریجی در مغز و عادات ماست که توانایی ما برای دنبال کردن یک روایت بلند و تفکر انتقادی را نشانه گرفته است. شاید جنگ با این غول دیجیتال بیهوده به‌نظر برسد، اما می‌توان با هوشمندی، از سلاح‌های خودش علیه خودش استفاده کرد و راهکارهایی را برای آشتی دوباره با کتاب به‌کار گرفت:
    استفاده از ظرفیت‌های مجازی برای کتاب: باید پذیرفت که میدان بازی عوض شده است. می‌توان با معرفی کتاب در قالب ویدئوهای کوتاه، پادکست‌های نقد کتاب، راه‌اندازی پویش‌های کتابخوانی و فعالیت مؤثر «بوک‌بلاگرها»، کتاب را به دل همین فضای مجازی آورد و آن را به یک موضوع «ترند» برای نسل نو تبدیل کرد.
   ایجاد «ریزعادت» کتابخوانی: لازم نیست با خواندن «جنگ و صلح» شروع کنیم. قرار گذاشتن برای خواندن روزی تنها ۱۰ تا ۱۵صفحه از یک کتاب، می‌تواند عادت فراموش‌شده مطالعه را آرام‌آرام به زندگی ما بازگرداند. این یک سرمایه‌گذاری کوچک با سودی بزرگ برای ذهن است.
   تبدیل کتابخوانی به یک فعالیت اجتماعی: راه‌اندازی باشگاه‌های کتابخوانی در محله ها، کافه‌ها و حتی به‌صورت آنلاین، می‌تواند خواندن را از یک فعالیت فردی، به یک تجربه گروهی و لذتبخش تبدیل کند. بحث و گفت‌وگو درباره یک کتاب، به آن عمق و معنای بیشتری می‌بخشد.
   تسهیل دسترسی: حمایت از کتابخانه‌های عمومی، ترویج پلتفرم‌های قانونی کتاب‌های الکترونیک و صوتی با اشتراک‌های مقرون‌به‌صرفه و قرار دادن کتاب در فضاهای عمومی شهری مانند ایستگاه‌های مترو و پارک‌ها، می‌تواند کتاب را از یک کالای لوکس به یک همراه همیشگی تبدیل کند. فرار از عمق و رضایت به شناور ماندن در سطح، بزرگ‌ترین خطری است که نسل ما را تهدید می‌کند. کتاب‌ها لنگرهایی هستند که ما را به اعماق تفکر، تخیل و آرامش متصل می‌کنند. قبل از آنکه جریان سریع اطلاعات ما را با خود ببرد، باید این لنگرها را دوباره پیدا کنیم.