یادداشت
تکنولوژی‌در‌خط مقدم نجات طبیعت
چگونه تکنولوژی می‌تواند ایران را از بحران محیط‌زیستی نجات دهد؟
الناز کیوانی*
فناوری‌های محیط‌زیستی نقش بسیار مهمی در حفاظت از محیط‌زیست، کاهش آلودگی و بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها دارند. با توجه به چالش‌های متعدد محیط‌زیستی در سطح جهان، اهمیت این فناوری‌ها در مقابله با مشکلاتی نظیر تغییرات اقلیمی، آلودگی آب و هوا و تخریب و تهی‌سازی منابع محیط‌زیستی به‌روشنی نمایان است. در سطح ملی نیز، ایران با مسائل محیط‌زیستی عدیده‌ای مواجه است و به‌نظر می‌رسد توسعه فناوری‌های محیط‌زیستی یکی از ابزارهای کلیدی برای مدیریت و کاهش آثار سوء ناشی از این مشکلات باشد.
انتخاب، پیاده‌سازی و توسعه این فناوری‌ها به عوامل مختلفی بستگی دارد. جنبه‌های علمی و فنی، شرایط اجتماعی، اقتصادی، اقلیمی و جغرافیایی کشور، چالش‌های محیط‌زیستی و زیرساخت‌های موجود، ازجمله عوامل مهم در انتخاب و به‌کارگیری فناوری‌های سبز به شمار می‌روند.
به‌دلیل شرایط خاص اقلیمی، جغرافیایی و منابع طبیعی ایران، استفاده از فناوری‌های محیط‌زیستی می‌تواند به حل چالش‌هایی مانند کم‌آبی، آلودگی هوا، تغییرات اقلیمی و کاهش تنوع زیستی کمک کند. برخی از این فناوری‌ها از گذشته مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
به‌عنوان مثال، در استان‌های کرمان، یزد و خراسان جنوبی، مزارع انرژی خورشیدی و بادی در حال توسعه هستند که علاوه بر تأمین انرژی پاک، به ایجاد و گسترش مشاغل سبز نیز کمک می‌کنند. در شهرهای بزرگی چون تهران، فناوری‌های نوین برای مدیریت پسماند و بازیافت زباله به‌کار گرفته شده‌اند و تکنولوژی‌های تبدیل پسماند به انرژی در حال توسعه و گسترش به سایر شهرها هستند. فناوری‌های نوین تصفیه آب، به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک کشور، اهمیت بسیاری دارند. همچنین، استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در استان‌هایی مانند خوزستان، فارس، اصفهان و کرمان، به بهینه‌سازی مصرف آب و افزایش بهره‌وری کشاورزی کمک کرده است. با توجه به کاهش منابع آبی در کشور، در پروژه‌های مختلف احیای تالاب‌ها و منابع آبی، همچون پروژه احیای تالاب هامون در سیستان و بلوچستان، از فناوری‌های نوین در زمینه‌های تصفیه آب، پایش هوشمند، کشاورزی و سنجش از دور استفاده می‌شود. طی سال‌های گذشته، استفاده از پهپادها در حوزه نظارت و پایش محیط‌زیست، به‌دلیل توانایی بالای آنها در جمع‌آوری داده در مناطق صعب‌العبور، کاهش هزینه‌ها و تسریع عملیات‌های میدانی، مورد توجه قرار گرفته است. با وجود این، لازم است با درنظر گرفتن قابلیت‌های فراوان این فناوری‌ها در مواردی چون پایش جنگل‌ها، احیای اکوسیستم‌ها، مقابله با قاچاق چوب، حفاظت از حیات‌وحش، نظارت بر جمعیت گونه‌ها، کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی، مدیریت منابع آبی، پایش آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی، مدیریت سواحل و مناطق دریایی، و به‌ویژه شناسایی و تعقیب متخلفان و متعدیان به محیط‌زیست، بسترهای لازم برای استفاده گسترده‌تر از آنها در کشور فراهم شود.
در سال‌های اخیر، فناوری هوش مصنوعی از طریق رصد تغییرات دما، میزان بارش و پدیده‌هایی مانند خشکسالی و سیلاب‌ها، به تحلیل و پیش‌بینی تغییرات اقلیمی پرداخته است. همچنین این فناوری قادر است در سیستم‌های آبیاری هوشمند، با استفاده از داده‌های هواشناسی، وضعیت رطوبت خاک و الگوهای رشد گیاهان، میزان آب مورد نیاز گیاه را تنظیم کند که این امر باعث کاهش هدررفت آب و افزایش بازدهی در بخش کشاورزی می‌شود. این موارد در کنار قابلیت‌های پیش‌بینی آلودگی هوا، شناسایی گونه‌های در معرض خطر، تفکیک پسماند، پیش‌بینی و مدیریت آتش‌سوزی‌های جنگلی، کاهش مصرف انرژی و بسیاری موارد دیگر، تنها بخشی از کاربردهای هوش مصنوعی در پیش‌بینی و پیشگیری از بحران‌های محیط‌زیستی هستند.
به‌طور کلی، ایجاد، تقویت و توسعه فناوری‌هایی نظیر انرژی‌های تجدیدپذیر، تصفیه و بازیافت آب، مدیریت پسماند، کربن‌زدایی، کشاورزی هوشمند، فناوری‌های زیستی، حمل‌ونقل پایدار و تکنولوژی‌های نظارت و پیش‌بینی مخاطرات محیط‌زیستی در ایران، نیازمند یک رویکرد چندجانبه است که از طریق هم‌افزایی سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری‌های مالی، توسعه تحقیق و پژوهش، آموزش و آگاهی‌رسانی عمومی، همکاری‌های بین‌المللی و حمایت از نوآوری‌ها محقق می‌شود. این فرایند می‌تواند علاوه بر کاهش مشکلات محیط‌زیستی، با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، بهبود کیفیت زندگی، ارتقای سلامت عمومی جامعه و رونق اقتصادی در مناطق مختلف کشور
همراه باشد.
* مدیر دفتر اقتصاد و فناوری سازمان حفاظت محیط‌زیست
