یادداشت
حفاظت از محیط‌زیست سرمایه‌گذاری در آینده
فریدون عوفی *
در سالی که با شعار راهبردی «سرمایه‌گذاری برای تولید» آغاز شده است، انتظار می‌رود تمام ظرفیت‌های ملی در مسیر تقویت تولید داخلی بسیج شوند. در این میان، محیط‌زیست و خدمات اکولوژیک نه‌تنها نباید به حاشیه رانده شوند، بلکه باید به‌عنوان بستری حیاتی برای توسعه تولید مورد توجه قرار گیرند. درواقع، بدون حفاظت از منابع طبیعی هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری مولد و پایداری ممکن نیست. اعتقاد بر این است که خدمات بوم‌نظام طبیعت زیربنای تولید پایدار خواهد بود. به‌عبارت دیگر، این خدمات شامل منافعی است که طبیعت به‌صورت رایگان در اختیار بشر قرار می‌دهد؛ از آب شیرین، خاک حاصلخیز، گرده‌افشانی، کنترل آفات، تصفیه هوا و تنظیم اقلیم گرفته تا منابع ژنتیک و زیبایی‌های طبیعی. این خدمات، زیربنای اصلی تولید در کشاورزی، صنعت، گردشگری و حتی سلامت جامعه هستند. بدیهی است اگر این خدمات از بین بروند، بازسازی آنها با صرف میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری نیز ممکن نیست. از همین‌رو، سرمایه‌گذاری برای تولید باید با نگاه بوم‌سازگان (اکوسیستم) همراه باشد تا توسعه اقتصادی با تخریب منابع طبیعی همراه نشود.
آمارها نشان می‌دهند که بوم‌سازگان ایران در معرض تخریب سریع و گسترده قرار دارند؛ روندی که درصورت عدم‌تغییر رویکرد مدیریتی به بحران‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی امنیتی خواهد انجامید؛ از این‌رو، پیوند دادن سرمایه‌گذاری برای تولید با احیای بوم‌سازگان و خدمات محیط‌زیستی، نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت ملی است. نگاه آماری به وضعیت بحرانی بوم‌سازگان ایران، ضرورت توجه ویژه فرابخشی به این موضوع را نشان می‌دهد.
آب؛ خط قرمز توسعه تولید
حدود ۸۵ درصد منابع آب تجدیدپذیر ایران مصرف شده‌اند؛ درحالی‌که سقف جهانی مصرف ایمن ۴۰درصد است. بیش از ۴۰۰ دشت کشور ممنوعه یا بحرانی اعلام شده‌اند و سطح آب‌های زیرزمینی به‌طور متوسط سالانه ۵۰سانتی‌متر افت دارد. در برخی مناطق مرکزی و شرقی، منابع آب به‌طور کامل غیرقابل بازیابی شده‌اند.
خاک؛ ثروت خاموش و فراموش‌شده
برآورد شده است که ۸۳ درصد از مراتع کشور در وضعیت فقیر و بسیار فقیر قرار دارند. سالانه حدود ۲میلیون هکتار از اراضی طبیعی کشور در معرض بیابان‌زایی است. فرسایش خاک ایران ۲.۵ برابر میانگین جهانی است؛ به‌طوری‌که سالانه حدود ۷.۱۶ تن در هکتار خاک از دست می‌رود که این یعنی از دست رفتن سالانه حدود ۲میلیارد تن خاک حاصلخیز؛ سرمایه‌ای که برای تجدید آن هزاران سال زمان نیاز است. در بسیاری از دشت‌ها، شور شدن خاک، تخریب ساختار آن به‌دلیل استفاده بی‌رویه از کود شیمیایی و بیابان‌زایی در حال تبدیل‌شدن به روندی غیرقابل بازگشت است.
جنگل‌ها؛ سد دفاع زیستی در حال فروپاشی
سالانه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰هزار هکتار از پوشش جنگلی کشور از بین می‌رود. پدیده‌هایی مانند آفت‌زدگی (سوسک چوب‌خوار بلوط)، قطع غیرمجاز و خشکسالی، جنگل‌های شمال و غرب کشور را تهدید می‌کند. مساحت جنگل‌های زاگرس از ۶ میلیون به کمتر از ۵میلیون هکتار کاهش یافته و حدود ۱.۵میلیون هکتار از جنگل‌های هیرکانی در معرض خطر جدی ناشی از ساخت‌وساز، تغییر کاربری و آتش‌سوزی قرار دارند.
تنوع زیستی؛ حساس و آسیب‌پذیر
کاهش شدید پهنه‌های آبی و خشک‌شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها موجب شده بسیاری از آنها در وضعیت ناپایدار قرار گیرند و افزون بر بحران زیستی به کانون گردوغبار تبدیل شوند. بیش از ۱۳۰ گونه جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) قرار دارند و تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و تغییرات اقلیمی 3تهدید اصلی تنوع زیستی کشور اعلام شده‌اند. با نگاهی تحلیلی به وضعیت موجود مشخص می‌شود که تخریب منابع طبیعی، سالانه بین ۵ تا ۸درصد از تولید ناخالص ملی را به‌صورت پنهان کاهش می‌دهد و این موضوع تهدیدی جدی برای سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود. سرمایه‌گذاری برای احیای جنگل‌ها، مراتع، تالاب‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، نه‌تنها هزینه اضافی نیست، بلکه نوعی سرمایه‌گذاری زیرساختی برای تولید آینده به‌شمار می‌رود. کشاورزی بدون خاک سالم و منابع آب تجدیدپذیر، صنعت بدون هوای پاک و گردشگری بدون طبیعت بکر، نمی‌توانند به‌صورت پایدار ادامه یابند. از سوی دیگر، توسعه مشاغل سبز، به‌ویژه در حوزه‌های نوین مانند مدیریت پسماند، انرژی‌های تجدیدپذیر، تولید نهاده‌های زیستی و اکوتوریسم، می‌تواند به تحقق همزمان 2هدف اصلی یعنی تولید و حفظ محیط‌زیست کمک کند.
* عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور
در همینه زمینه :