پویش «زنبیل»

راحله عبدالحسینی-روزنامه‌نگار

زنبیل‌ حصیری شمال‌که معمولا سوغاتی و وسیله‌ای تزئینی می‌دانیم، حالا اسم یک پویش شده ‌است. پویش «زنبیل‌های حصیری» گیلان چند روزی است با هدف جایگزینی زنبیل‌های حصیری به‌جای پلاستیک و نایلون در رشت آغاز شده ‌است. با این پویش قرار است زنبیل‌های حصیری دستبافت زنان گیلانی از گوشه منازل بیرون بیایند و برای خرید روزانه راهی بازار شوند. فرزاد رشیدی، مشاور تخصصی معاونت صنایع‌دستی کشور به همشهری می‌گوید که پس از ثبت ملی روستای فشتکه گیلان در حصیربافی، پویش زنبیل‌های حصیری نه‌تنها کمک به محیط‌زیست، بلکه ترویج استفاده از دستبافته‌هایی کهن است.‌

زنبیل‌های مد روز
انتخاب کیسه‌های پارچه‌ای برای استفاده کمتر از پلاستیک را بارها شنیده‌ایم. گیلانی‌ها اما این بار با قصه‌ای از دست‌های مهربان زنان روستایی به کمک محیط‌زیست آمده‌اند. پویش زنبیل‌های حصیری قرار است روایتگر دست‌هایی باشد که با آرامش و حوصله ساقه‌های سبز‌ طبیعت را به هم می‌بافند و زنبیلی ساده اما مهربان با محیط‌زیست می‌آفرینند؛ زنبیل‌هایی سبک و خوش آب و رنگ که گرمای آفتاب را با خود دارند و جایگزینی لطیف برای کیسه‌های بی‌روح پلاستیکی‌اند. مشاور تخصصی معاونت صنایع‌دستی کشور که تجربه فعالیت در حوزه صنایع‌دستی گیلان را نیز دارد، به همشهری می‌گوید: گاهی صنایع‌دستی برای محیط‌زیست مخرب است، مثل استفاده از ساقه گیاهان انجیلی یا سرخدار که در معرض انقراض هستند، اما حصیربافی گیلان صنایع‌دستی‌ای حامی و حافظ محیط‌زیست تولید می‌کند.  فرزاد رشیدی ادامه می‌دهد: من همیشه یک زنبیل حصیری در خودرو دارم که فلاسک چای و لیوانم در آن است؛ زنبیلی بسیار سبک، مقاوم و زیبا.  وی پویش زنبیل حصیری‌گیلان را در شهرستان خمام پویاتر می‌داند و می‌گوید: هنرمندان حصیرباف روستاهای خمام با سلیقه مخاطب همسو شده‌اند و زنبیل‌هایی از تلفیق حصیر با چرم یا پارچه می‌بافند. این موضوع پویش زنبیل را موفق می‌کند.  رشیدی می‌گوید: ارائه تسهیلات ویژه به هنرمندان حصیرباف می‌تواند این پویش ارزشمند را که هم حمایت از صنایع‌دستی کهن و هم دوستدار محیط‌زیست است، در کل کشور گسترده کند.

حصیر به‌جای پلاستیک
نگاهی به حصیربافی نشان می‌دهد پیش از اینکه پلاستیک تا این اندازه وارد زندگی روزمره شود از وسایل حصیری یا پارچه استفاده می‌شد. زنبیل و سبد خرید، جای‌نان و جامیوه‌ای، فرش حصیری یا زیرانداز، پوشش سقف و دیوار کلبه‌ها، کلاه و بادبزن از این جمله‌اند. استفاده از لوازم حصیری به‌عنوان جای نان و میوه سبب ماندگاری بیشتر ‌ و جلوگیری از کپک زدن آنها می‌شود. علاوه بر این، ظروف آب و غذای سفالی و چوبی، شانه‌ مو، قاشق‌ و چنگال‌های چوبی و سفره‌های پارچه‌ای هم جای خود را به پلاستیک داده‌اند.‌

بازگشت به طبیعت
طبق آمار اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان، ۵.۵درصد از زباله‌های استان را پسماندهای پلاستیکی تشکیل می‌دهد. فرهاد حسینی طایفه، مدیرکل اداره کل حفاظت محیط‌زیست گیلان، زنبیل حصیری را نماد استان گیلان می‌داند و می‌گوید: این پویش به خانواده‌ها یادآوری می‌کند که با استفاده از ظروف بادوام و زنبیل‌های حصیری می‌توانند نقش خود را در حفظ محیط‌زیست ایفا کنند. پویش زنبیل قرار است با جایگزینی موادی با کاربری طولانی‌مدت گامی مؤثر در پاکسازی طبیعت بردارد.‌

مکث
دستبافته بانوان روستا
حصیربافی در گیلان قدمت 5هزار ساله دارد. زنبیل، زیرانداز، کلاه و سبد انواع محصولاتی است که با حصیربافی از سوی هنرمندان تولید می‌شود. در حصیربافی در گیلان معمولا از ساقه برنج، نی و ‌یا گیاه حصیر که در حاشیه مرداب و تالاب می‌روید، استفاده می‌شود. «لی» یا «گالی» در مرداب‌ها و مناطق پر رطوبت رشد می‌کند و به زمین‌هایی که این‌گیاه به وفور در آن رشد می‌کند‌«لیجار» می‌گویند.
لیجارهای اطراف روستای فشتکه با داس درو و پس از خشک شدن در آفتاب، ماده اولیه صنایع‌دستی حصیربافی می‌شود. ‌
زنبیل حصیری سبک و بادوام است و اگر دیگر کارایی نداشته باشد ‌ در طبیعت به راحتی تجزیه می‌شود. گیاه حصیر موقع برداشت سبز رنگ است که در زبان محلی گیلکی به آن «لی» یا «گالی» می‌گویند. بعد از چیده شدن آن را به‌صورت دسته‌ای روی زمین پهن می‌کنند تا خشک شود و وقتی خشک شد رنگ گیاه از سبز به سفید تبدیل می‌شود و هنرمند، توشه یک سال مواداولیه حصیربافی را به اندازه‌ای که لازم خواهد داشت، تامین می‌کند.
حصیربافانی که می‌خواهند محصولاتشان تنوع رنگ داشته باشد، بخشی از حصیرها را در دیگ‌های آب جوش می‌ریزند و با رنگ فرش می‌جوشانند.
علاوه بر این، زنبیل‌بافی برای زنان روستایی منبع درآمد است. روستای فشتکه خمام گیلان با داشتن 700حصیرباف به‌عنوان نخستین روستای ملی حصیر در کشور معرفی شده و 80درصد بافندگان بانوان هستند. روز بازارهای گیلان همه مغازه‌های صنایع‌دستی این استان مملو از محصولات حصیری است که با گیاه لی بافته شده است، اما «شنبه بازار» خمام پاتوق گردشگرانی است که می‌خواهند از دنیای حصیربافی بازدید کنند.

حصیربافی در گوشه و کنار
سبدهای حصیری وقتی به نجف‌آباد استان اصفهان می‌رسد، لوده نام می‌گیرد و کاربرد آنها‌ حمل محصولات باغی و میوه است. در قصرشیرین کرمانشاه هم برای حصیربافی از شاخه‌های جوان پاجوش درخت خرما استفاده می‌شود در به آن فَسیل گفته می‌شود و همین وسایل از آن درست می‌شود. درشهرستان بافق استان یزد، شاخ و برگ درختان نخل که به‌اصطلاح محلی مغ گفته می‌شود، مواداولیه برای ساخت دستبافته‌های حصیری است. اهالی سیستان و بلوچستان به حصیربافی با ساقه‌های نی، به گویش محلی خولک‌بافی می‌گویند و وسایلی مثل سجاده، پرده، سبد، زیرانداز، بادبزن، صندوقچه و انواع‌سبد و زنبیل می‌بافند.‌