طهران پشت نیمکت

سیدسروش طباطبایی‌پور

نشانه‌های فرهنگ یک شهر را در مدارس، کتابخانه‌ها و دیگر مراکز فرهنگی آن شهر می‌توان جست‌و‌جو کرد و تهران هم از این قاعده، مستثنی نیست؛ حتی پایتخت ایران در این زمینه، نسبت به بسیاری از شهرهای دیگر پیشرو بوده است؛ مثلاً از نخستین مدرسه تا بزرگ‌ترین‌ها، در تهران بود و بسیاری از شاعران و دانشمندان و هنرمندان ایرانی، در مدارس تهران تحصیل کرده‌اند. البته باید به این نکته مهم اشاره کرد که ساختمان‌ها و کلاس‌ها و میز و نیمکت‌های مدارس از دیروز تا امروز، نقش چندانی در افزایش سطح آگاهی یک شهر یا کشور ندارند و به همین بهانه، باید دست همه معلمان و مدیرانی را بوسید که عاشقانه برای اعتلای فرهنگ این سرزمین قدم برمی‌دارند. در اینجا به برخی از مدارس قدیم تهران نیم‌نگاهی می‌اندازیم.

مکث
دارالفنون، نخستین مدرسه مدرن
شاید بتوان گفت امروزی‌ترین مدرسه ایران، دارالفنون تهران است که به همت امیرکبیر، راه‌اندازی شد. البته غم‌انگیز است که بگوییم نخستین معلمان این مدرسه، چند روز پس از عزل و تبعید جناب صدراعظم، وارد تهران شدند و امیرکبیر 12روز پس از افتتاح دارالفنون در سال 1230شمسی کشته شد. اهمیت این مدرسه که نزدیک به ارگ حکومتی بنا شد، در این بود که تا قبل از تاسیس دارالفنون، تنها مکتبخانه‌هایی بودند که جور آموزش را در ایران می‌کشیدند و دارالفنون، نخستین مدرسه‌ای بود که به شکل مدرن و با آموزش علوم امروزی پرداخت. البته 80 سال پس از فعالیت و در سال ۱۳۰۸ شمسی، ساختمان مدرسه تخریب و بنای فعلی ساخته شد. در حال حاضر درِ ورودی بنا در شمال شرقی مدرسه و رو به خیابان ناصر‌خسرو باز می‌شود.

چهره شاخص
‌ ابتدا، 7معلم اتریشی، کار آموزش را در این مدرسه برعهده گرفتند، اما با وجود اینکه امیرکبیر، حتی یک روز از دارالفنون را درک نکرد، اما می‌توان تفکر او را اثرگذارترین اندیشه در فضای دارالفنون دانست. بد نیست بدانید بسیاری از مشروطه‌خواهان مثل صنیع‌الدوله و احتشام السلطنه، نخستین و دومین رؤسای مجلس شورای ملی از دانش‌آموختگان دارالفنون بودند.

مدرسه البرز
در سال 1249شمسی، گروهی از مبلغان کاتولیک آمریکایی به ایران سفر کردند تا آموزش فرزندان هم‌کیش خود را برعهده بگیرند. بعد از چندبار تغییر در فضای آموزشی، دولت در سال 1301، قطعه‌زمینی را در اختیارشان گذاشت و آنها هم ساختمانی را در مکان کنونی دبیرستان البرز، بنا کردند و علاوه بر فرزندان آمریکایی، پذیرای کودکان بااستعداد ایرانی هم بودند. در سال 1319، دولت ایران این مرکز پویای آموزشی را از آمریکایی‌ها خرید و اداره آن را به ایرانی‌ها سپرد و به افتخار رشته کوه البرز که از حیاط مدرسه پیدا بود، نام مدرسه را دبیرستان البرز گذاشتند. البرز، از دبیرستان‌های قدیمی و پرآوازه تهران است که در طول یک قرن و نیم فعالیت خود، فارغ‌التحصیلان وطن‌دوست و بنامی را تحویل کشور داد.

چهره شاخص
به گواه شاگردان دبیرستان البرز، «محمد مجتهدی»، یکی از اثرگذارترین‌ها در مدرسه البرز است. او 34سال مدیر البرز بود و اگر در طول خدمتش کارهای دولتی را هم می‌پذیرفت، به این شرط بود که در کار اصلی‌اش، یعنی مدیریت دبیرستان البرز، خللی ایجاد نشود.

مدرسه علوی
یکی از نخستین مدارس دینی مدرن، مدرسه علوی تهران بود؛ مدرسه‌ای که به همت علامه کرباسچیان، مجتهدی باتقوا در سال 1335با یک کلاس 23نفره در خانه‌ای قدیمی واقع در خیابان ایران، راه‌اندازی شد و بعدها با ضمیمه‌کردن چند خانه در اطراف، دبستان علوی یک متولد شد. تلاش این مدرسه آن بود که سطح علمی ‌را به سطح اول کشور ارتقا دهد تا بتواند اهداف دینی خود را که به‌خاطر آن مدرسه را تاسیس کرده بودند، پیاده کنند. محمدجواد ظریف، کمال خرازی، غلامعلی حداد عادل و بسیاری از دانشمندان و سیاستمداران، فارغ‌التحصیل این مدرسه هستند.

چهره شاخص
یکی از اثرگذارترین معلمان مدرسه علوی، استاد روزبه بود. او به‌ظاهر نخستین مدیر و معلم فیزیک مدرسه علوی بود، اما معتقد بود معلم به‌جای آموزش فیزیک و شیمی و ادبیات، باید انسان تربیت کند و همین تفکر را در مدرسه اشاعه داد.

مدرسه باغچه‌بان
وجود مدارسی برای دانش‌آموزان با ویژگی‌های خاص در تهران قدیم نشان می‌داد که پایتخت‌نشینان از دیرباز، نگاهی انسانی به آموزش و پرورش داشتند و تلاش می‌کردند به همه فرزندان ایران با هر ویژگی توجه کنند. نمونه‌اش، مدرسه استثنایی جبار باغچه‌بان در محله یوسف‌آباد تهران بود که در سال 1312تأسیس شد. البته جبار باغچه‌بان، نخستین مدرسه ناشنوایان را 9سال قبل از آن در تبریز تاسیس و تلاش کرد همان تجربه را برای ناشنوایان تهران هم تکرار کند. ساختمان این مدرسه از نظر معماری نیز شاخص است و به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.

چهره شاخص
میرزا جبار عسگرزاده، مشهور به جبار باغچه‌بان با تاسیس کودکستانی به نام باغچه اطفال، کار آموزش برای کودکان را آغاز کرد و از همان روزها، ذهنش درگیر کودکانی شد که چون نمی‌شنیدند، نمی‌توانستند سخن هم بگویند و کاملا در زندگی گوشه‌گیر می‌شدند. او نخستین معلم کودکان ناشنوا در ایران بود و تجربه‌خود را در مدرسه ناشنوایان تهران هم به‌کار برد.

مکث
مدرسه دخترانه ژاندارک

در ایران قدیم، آموزش دختران چندان معمول نبود، اما تاسیس مدارسی مثل دبستان دوشیزگان تهران در سال 1285شمسی، نمونه‌ای از تلاش برای آموزش دختران بود. یکی دیگر از مدارس دخترانه تهران، مدرسه ژاندارک بود؛ مدرسه‌ای که مشیرالدوله پیرنیا، از رجال قجری، 6200مترمربع از باغش را برای تاسیس آن ‌ ‌به خواهران روحانی سن ژوزف هدیه می‌کند و نیکلای مارکف، معماری که دبیرستان البرز را هم ساخته بود، طراحی آن را در آغاز قرن گذشته به‌عهده می‌گیرد. این مدرسه ابتدا برای آموزش دختران اقلیت‌های مذهبی تاسیس شد، اما از دوران ناصری‌ پذیرای دختران مسلمان هم بود و بخشی از آن هم سرپناهی برای دختران کم‌بضاعت تهران شد. بنای این مدرسه در خیابان منوچهری تهران و درست در بخش پشتی ساختمان پلاسکو در فهرست آثار ملی نیز قرار گرفته است.