با دستور اعلیحضرت همایونی ایران‌حراج شد

علیرضا احمدی-روزنامه‌نگار

پیروزی انقلاب‌اسلامی ایران در 22بهمن‌ سال 1357را باید خط پایانی بر ایران‌فروشی پهلوی‌ها به‌حساب آورد؛ رویکردی که مهم‌ترین دلیل آن کرنش حاکمان ایران در برابر قدرت‌های خارجی و ناتوانی و بی‌ارادگی آنان در مواجهه با رویکردهای توسعه‌طلبانه نیروهای استعماری بود.
بذل و بخشش خاک ایران یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عصر پهلوی است؛ موضوعی که می‌توان آن را وجه اشتراک این حکومت با سلف خود، یعنی قاجار به‌حساب آورد؛ واقعیتی که طی دهه‌های گذشته کمتر به آن پرداخته شده این است که پهلوی‌ها در ادامه مسیر قاجار در کوچک‌کردن ایران گام برداشتند.
در کنار اینکه جداسازی بحرین و همچنین واگذاری بخش‌های دیگری از کشور در نقاط مختلف ایران، همیشه در تاریخ به‌عنوان لکه ‌ننگی بر کارنامه پهلوی‌ها باقی‌ می‌ماند، اما رویکرد حاکمان و دولتمردان به کوچک‌سازی ایران نیز نقطه تاریک دیگری است که هیچ‌گاه از صفحه تاریخ ایران کهن پاک نخواهد شد.
در شرایطی که بخش‌های مختلفی از خاک ایران در دوره پهلوی به‌راحتی و بدون دفاع کردن از کشور جدا شد، اما این روند پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی معکوس شد و نه‌تنها دشمنان موفق به اشغال حتی یک وجب از خاک ایران نشده‌اند، بلکه امروز جبهه‌ مقاومت به‌ نمادی برای نشر اندیشه‌ها و آرمان‌های جمهوری‌اسلامی در سراسر منطقه تبدیل شده‌ است.

اولین گام بخشش ایران
  دوره: نخست‌‌وزیری رضاخان
  تاریخ: اسفند سال 1302شمسی
  موضوع: رضاخان در دوره نخست‌وزیری خود برای نخستین‌بار و به‌صورت ناگهانی موضوع مالکیت ایران بر مناطق مورد اختلاف با ترکیه را طی دستوری مختومه اعلام کرد؛ اقدامی که نخستین گام پهلوی ‌اول برای جداسازی مناطقی از خاک ایران به‌حساب می‌آید.
  محتوا: رضاخان در 7اسفند سال 1302طی دستوری به امیرلشکر عبدالله‌خان امیرطهماسبی، به‌صورت ضمنی دستور عدم‌پیگیری موضوع مالکیت ایران بر «قره‌سو» را صادر و طی نامه‌ای تأکید کرد که روستاهای قره‌سو از هنگام عهدنامه ترکمانچای متعلق به روسیه بوده است.
  پیامد: به‌دنبال دستور رضاخان، موضوع مالکیت ایران بر منطقه شمالی قره‌سو پیگیری نشد و به‌دنبال آن ترکیه این منطقه را اشغال کرد و در قرارداد مرزی سال1310شمسی ایران و ترکیه، مالکیت ترکیه بر منطقه یادشده به‌صورت رسمی مورد تأیید دولت ایران قرار گرفت.

پ
قرارداد سعدآباد موجب جدایی رشته‌کوه‌های آرارات از ایران شد

بخشیدن آرارات به ترکیه
  دوره: پهلوی اول
  تاریخ: دوم بهمن سال‌1310
  موضوع قرارداد: تغییرات در خط مرزی ۱۹۱۴ ایران و ترکیه
  محتوا: خط مرزی در شمال به‌سوی شرق جابه‌جا شد تا کنترل کامل 2 کوه آرارات کوچک و بزرگ و همچنین باریکه «قره‌سو» به ترکیه واگذار شود و در وسط نیز بین روستای ارمنی «گوییربران» و «کتول داغ‌» به‌سوی شرق جابه‌جا شد تا بخش‌های دیگری به ترکیه ملحق شود. در جبران آن ایران نوار کوچکی از زمینی در منتهی‌الیه شمالی منطقه مرزی در نزدیکی تالاب «بورالان» را دریافت کرد.
  پیامد: علاوه‌بر اینکه این قرارداد هیچ دستاورد مهمی برای ایران نداشت، بخش‌های راهبردی خاک کشور نیز به ترکیه واگذار شد. ازسوی دیگر جداشدن دالان «قره‌سو» از ایران و الحاق آن به ترکیه، سبب متصل شدن ترکیه به نخجوان شد و این موضوع زمینه‌ساز چالش‌های بعدی برای ایران، به‌ویژه در زمینه دالان «زنگزور» شد.

دشت ناامید از دست ایران رفت
  دوره: پهلوی اول
  تاریخ: 17تیر سال 1316
  موضوع قرارداد: قرارداد عدم‌تعرض میان ایران و افغانستان در دوره پادشاهی محمد ظاهرشاه
  محتوا: براساس توافقی که در سعدآباد به امضای رضاخان و ظاهرشاه رسید، «دشت ناامید» با مساحتی در حدود ۳هزارکیلومترمربع در شرق ایران به افغانستان واگذار و در مقابل قرار شد ایران و افغانستان به‌طور مساوی از آب هیرمند استفاده کنند.
  پیامد: به‌دنبال عدم‌تصویب این قرارداد ازسوی مجلس ملی افغانستان، موضوع حقابه مسکوت ماند و در نتیجه، هم بخشی از خاک ایران به افغانستان واگذار شد و هم اینکه گره حقابه هیرمند ناگشوده ماند و به چالشی پایدار میان 2‌کشور تبدیل شد که تبعات آن تا امروز هم ادامه دارد.

بخشیدن اروندرود به عراق
  دوره: پهلوی اول
  تاریخ: 17تیر سال1316
  موضوع قرارداد: امضای قرارداد عدم‌تعرض میان ایران و عراق در چارچوب «پیمان سعدآباد» میان رضاخان و ملک غازی اول، پادشاه عراق
  محتوا: براساس این قرارداد، رضاخان مناطق نفتی مورد مناقشه تهران و بغداد، در مناطق نفتی بین قصرشیرین و خانقین را به عراقی‌ها واگذار کرد. ازسوی دیگر اداره کامل اروندرود نیز به عراق واگذار شد و ایران پذیرفت که بابت عبور کشتی‌های نفتکش از آبادان مبالغ هنگفتی به عراق بپردازد.
  پیامد: این قرارداد پیامدهای زیانباری برای ایران به‌دنبال داشت، چراکه براساس آن خط مرزی ایران و عراق به زیان ایران تعیین شد و اختلاف‌ها و کشمکش‌های مرزی دنباله‌داری میان ایران و عراق به‌وجود آورد؛ تنش‌هایی که در نهایت به حمله صدام به ایران و جنگ 8ساله انجامید.

واگذاری اترک به شوروی
  دوره: واپسین روزهای حکومت قاجار
  تاریخ: ۷ اسفند ۱۲۹۹ شمسی
  موضوع قرارداد: قرارداد مربوط به مسائل ارضی، مالی، اقتصادی، نظامی و سیاسی بین ایران و شوروی
  محتوا: براساس این قرارداد دولت شوروی پذیرفت مرزهای معاهده ۱۸۸۱ را به رسمیت بشناسد و سرزمین‌های اشغالی را به ایران واگذار کند. اگرچه این قرارداد پیش از ظهور رضاخان در سپهر سیاست ایران ازسوی دوطرف تدوین و امضا شد، اما در ادامه شوروی از اجرای تعهدات خود، به‌ویژه در حوزه ارضی سر باز زد؛ موضوعی که با سکوت رضاخان در قامت چهره اصلی قدرت در کشور همراه شد و به اشغال این مناطق رسمیت بخشید و در واقع مناطق جنوب اترک را به دولت شوروی هدیه داد.
  پیامد: ‌حل‌وفصل نشدن مشکلات مرزی ایران و شوروی و پایمال شدن حقوق ارضی ایران در این منطقه و جدایی بخش‌های مهمی از سرزمین ایران برای همیشه از مهم‌ترین پیامدهای سکوت رضاخان در قبال عهدشکنی شوروی بود.

فیروزه‌ای که بخشیده شد
  دوره: پهلوی دوم
  تاریخ: 11آذر سال1333
  موضوع قرارداد: امضای موافقتنامه میان دولت ایران و دولت شوروی درباره حل مسائل ارضی
  محتوا: براساس این قرارداد، «قصبه فیروزه و زمین‌های اطراف آن» بدون مخالفت ازسوی مجلس به روس‌ها واگذار شد؛ موضوعی که حدود 30سال به‌عنوان یکی از چالش‌های مرزی ایران و شوروی به‌حساب می‌آمد و با اینکه مالکیت «فیروزه» به‌طور رسمی با ایران بود، ولی عملا در حاکمیت روس‌ها قرار داشت و از واگذاری آن به ایران خودداری می‌کردند.
  پیامد: این قرارداد که دولت زاهدی با موافقت محمدرضا پهلوی آن را اجرایی کرد، یک منطقه راهبردی را به روس‌ها بخشید. فیروزه در شمال‌شرقی خراسان و در ۳۰کیلومتری غرب «قوچان - باجگیران» در دامنه رشته کوه‌های بلند موجود میان ایران و ترکمنستان واقع شده‌است و اهمیت استراتژیک ویژه‌ای دارد.

بخش‌هایی که در شمال‌غرب واگذار شد
  دوره: پهلوی دوم
  تاریخ: 11آذرسال 1333
  موضوع قرارداد: امضای موافقتنامه میان دولت ایران و دولت شوروی درباره حل مسائل ارضی
  محتوا: براساس موافقتنامه‌ای که میان ایران و شوروی به امضا رسید، مناطقی در شمال‌غرب ازجمله باغچه‌سرا، بهرام‌تپه و... به شوروی واگذار شد.
  پیامد: کوتاه آمدن پهلوی در برابر ادعاهای مرزی شوروی و واگذاری بخش‌های مختلف به طرف مقابل، زمینه‌ساز جدایی همیشگی بخش‌های مهمی از سرزمین مادری شد.

بحرین از دست رفت
  دوره: پهلوی دوم
  تاریخ: 28اردیبهشت‌ سال 1349
  موضوع: برگزاری همه‌پرسی برای جدایی بحرین از ایران
  محتوا: در اردیبهشت‌ سال 1349، جدایی بحرین از ایران پس از مدت‌های کش و قوس منطقه‌ای و بین‌المللی، ازسوی مجلسین ایران به تصویب رسید و در ۲۵ آذر همان سال، بحرین به‌صورت رسمی به عضویت سازمان ملل متحد درآمد.
  پیامد: جدایی بحرین از ایران یکی از نمودهای اصلی کرنش پهلوی در برابر قدرت‌های غربی و به‌ویژه انگلیسی‌هاست؛ موضوعی که پیامدهای منطقه‌ای مختلف و چالش جزایر سه‌گانه میان ایران و امارات را به‌دنبال داشت.

اشغال 2 جزیره «آریایی» و «زرکوه»
  دوره: پهلوی دوم
  تاریخ: سال 1350شمسی
  موضوع: عدم‌اعمال حاکمیت ایران بر 2‌جزیره مهم در خلیج‌فارس به نام‌های «آریایی» و «زرکوه»
  محتوا: با خروج نیروهای انگلیس از خلیج‌فارس و متعاقب آن اعمال حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه در سال۱۳۵۰، به‌دلیل غیرمسکونی بودن جزایر ایرانی آریایی و زرکوه، این 2‌جزیره مورد توجه حکومت وقت قرار نگرفت و همین موضوع زمینه‌ساز اشغال آنها ازسوی امارات شد.
   پیامد: با عدم‌عکس‌العمل حکومت پهلوی در برابر اشغال این 2‌جزیره ایرانی در خلیج‌فارس، ایران از 2جزیره مهم در این منطقه که دارای منابع غنی نفتی و اکولوژیکی بودند، محروم ماند. در اهمیت این جزایر همین بس که جزیره آریایی به‌دلیل برخورداری از طبیعت خاص و گونه‌های جانوری کمیاب از سال۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده ‌است. در دوره جمهوری‌اسلامی، با وجود پیگیری‌های حقوقی بین‌المللی ایران در این زمینه، بازگشت این  2‌جزیره به ایران همچنان به نتیجه‌ای نرسیده‌ است.