پاسخ به شبهات درباره عملیات تفحص شهدا

امیررضا محمدی-خبرنگار

کمیته جست‌وجوی مفقودین در سال۶۹ آغاز به‌ کار و در سال۷۱ با مصوبه شورای‌عالی امنیت ملی و ستاد کل نیروهای مسلح رسمیت پیدا کرد. با تلاش گروه‌های تفحص شهدا در طول این سال‌ها یعنی پس از پذیرش قطعنامه۵۹۸ تا امروز پیکرهای مطهر قریب به ٤۷هزار شهید کشف شد. در ادامه مطلب، مسئولان کمیته جست‌وجوی مفقودین به برخی از شبهات پیرامون عملیات تفحص شهدا پاسخ می‌دهند.

عملیات تفحص شهدا چرا اینقدر طولانی شده است و چه زماني به پايان می‌رسد؟
جنگ عراق علیه ایران در طول نوار مرز مشترک به طول ۱٦۰۹کیلومتر در مدت ۸سال انجام شد که از جهت وسعت پراکندگی و تعداد پیکرهای مطهر شهدا و اجساد عراقی برجای مانده  قابل توجه است.
عملیات تفحص شهدا در داخل ایران و خاک عراق بعد از پذیرش قطعنامه شروع و پس از آغاز حمله نظامی آمریکا به عراق از سال۸۲ به‌مدت ۸سال متوقف شد. پس از سقوط صدام و استقرار دولت مردمی، عملیات تفحص شهدا در خاک عراق ماهانه و به‌طور منظم انجام می‌شود مگر در شرایط خاص عراق مثل اربعین‌، ماه مبارک رمضان، انتخابات، اعتصابات، شیوع کرونا و مسائل امنیتی که عملیات متوقف می‌شود.البته شرایط برای کاوش همیشه هم به‌طور مستمر برقرار نبوده است؛ مثلا شرایط جوی، آب‌گرفتگی، تحولات عمرانی و سازندگی، رویارویی با شرایط سخت مناطق، متنوع بودن اراضی،  عدم‌امنیت میادین مین و... باعث توقف یا کندی در انجام عملیات تفحص شده است.کمبود اطلاعات محل دفن شهدا در خاک عراق اعم از قبرستان‌هاي محل دفن دسته‌جمعی شهدا و سایر مکان‌های غیرعملیاتی، دسترسی به پيكر شهدا را دشوار کرده است. لذا نیاز به‌ کار اطلاعاتی فراوان برای دسترسی به عوامل مسئول در دوره صدام و... وجود دارد که این موضوع هم بسیار با چالش و فرسایش زمانی همراه است. از طرفی کار تفحص شهدا در مراحل پایانی خود است و در این شرایط به جهت پراکندگی محل دفن پیکرها، انجام عملیات تفحص شهدا بسیار سخت‌تر شده است.

196000شهید
در طول دوران دفاع‌مقدس بیش از ۱۹۶هزار شهید تقدیم شد که از این بین پیکرهای مطهر قریب به ۵۰هزار شهید در مناطق عملیاتی برجای ماند.

با توجه به‌ وجود علم ژنتیک چرا هنوز شهدا به‌ صورت گمنام دفن می‌شوند؟
همیشه استفاده از به‌روزترین فناوری‌ها و تجهیزات علمی برای انجام عملیات کاوش در دستور کار کمیته جست‌وجوی مفقودین بوده است. از سال۷۰ نيز برای دستیابی به علم ژنتیک تلاش فراوانی شد ولی همان سال پزشکان متخصص این حوزه در جلسه‌ای با حضور سردار باقرزاده، فرمانده کمیته جست‌وجوی مفقودین اعلام کردند كه این علم در انحصار آمریکاست و هزینه ۱۰۰۰دلاری برای بررسی ژنتیک از استخوان یک پیکر را در بر دارد. در سال۸۱ هم با پشتیبانی کمیته جست‌وجوی مفقودین یکی از پزشکان حاذق به خارج از کشور اعزام شد و در پي آن علم شناسایی ژنتیک از بافت سخت استخوانی وارد ایران شد اما تحریم‌ها در خرید تجهیزات فنی این تخصص تاثير داشت. بعدتر با کمک کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ تجهیزات مناسب وارد کشور شد و علم و ابزار ژنتیک از سال۸۱ به کمک شناسایی پیکرهای شهدا آمد.

12000شهید گمنام
 بیش از ۱۲هزار شهید به‌صورت گمنام در مکان‌های عمومی و گلزارهای شهدا به خاک سپرده‌شده‌اند.

آیا شهدایی  که قبلا تدفین شده‌اند به‌ دلیل  نبود نمونه دی‌ان‌ای اكنون امکان شناسایی ندارند؟
در زمینه احراز هویت شهدای گمنام کار با بررسی روی یک بافت سخت مثل استخوان آغاز می‌شود که ممکن است با آسیب سوختگی نیز همراه شده باشد. همچنین وضعیت خاک و شرایط جوی که شهدا در آنجا تفحص می‌شوند در امر شناسایی بسیار مؤثرند و باعث می‌شوند كه این فرایند سخت و زمان‌بر شود؛ از طرفی این شرایط ممکن است باعث استحاله استخوان شهدا هم بشود و در نتیجه امکان دسترسی به زنجیره دی‌ان‌ای از آن استخوان تقریبا غیرممکن مي‌شود. به همین دلیل تاکنون از بین نمونه‌های استخوانی شهدای تفحص شده که به مرکز ژنتیک تحویل شده تنها ۱۵درصد به نتیجه قطعی و شناسایی شهدا منتهی شده است.
از طرفی نمونه خون اخذ شده از پدر و مادر و همچنین در مرحله بعد فرزند، خواهر و برادر ملاک عمل است. نکته مهم اینکه قریب به ۷۰درصد از رزمندگان شهید دوران دفاع‌مقدس مجرد بوده‌اند. بخش قابل‌توجهی از والدین شهدا هم تا قبل از سال۸۱ فوت شده بودند كه طبعا نمونه خونی‌اي از والدین شهید در بانک وجود ندارد. لذا درصد قابل‌توجهی از امکان شناسایی شهدای گمنام به‌دلیل نبود نمونه خون والدین شهدا، کاهش می‌یابد.
همین موضوع باعث می‌شود شناسایی شهدا از طریق این علم بعضا سال‌ها به طول بینجامد. لذا فتوایی از رهبر معظم انقلاب ملاک عمل کمیته جست‌وجوی مفقودین و معراج شهدا در این مورد است. رهبر معظم انقلاب مي‌فرمايند:
« در صورت یأس از شناسایی پیکرهای طیبه سریعا و با احترام دفن شوند.» بر همین اساس پس از انتقال شهدا اگر شهیدی شناسایی شود بلافاصله طی مراحل و تشریفات خاصی به خانواده‌اش اطلاع داده مي‌شود ولی اگر پيكر شهیدی که کشف شده از هیچ طریقی شناسایی نشود بعد از اخذ نمونه دی‌ان‌ای و کد‌گذاری واحد به‌عنوان شهید گمنام در مراکز عمومی و... تشییع و تدفین می‌شود. حال اگر بعد از تدفین شهید نمونه دی‌ان‌ای با نمونه خون خانواده‌ای مطابقت داشت، این شهید شناسایی می‌شود و به خانواده او اعلام خواهد شد که شهید در کدام نقطه دفن شده است. لذا بر همین اساس است که با وجود علم ژنتیک اما باز برخی از شهدا به صورت گمنام دفن می‌شوند.

سال 1381
در ابتدا تلاش برای شناسایی از طریق پلاک، مدارک و نشانه‌های هویتی صورت گرفت اما بعد از سال۸۱ علم ژنتیک هم به کمک شناسایی پیکرهای مطهر شهدا آمد.


زمان تشییع پيكر شهدا چگونه مشخص می‌شود؟
عملیات تفحص شهدا براساس اطلاعات دقیق از اسامی و تعداد شهدای مفقودالاثر انجام می‌پذیرد. تعداد شهدای مفقود شده و  شهدای تفحص شده و شهدای باقی مانده همیشه اعلام می‌شود؛ یعنی دقیقا مشخص است که چه میزان شهید باید تفحص شود. گروه‌های تفحص شهدا براساس توافق سالانه با طرف عراقی و با نظارت کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ جدول عملیاتی سالانه را تهیه مي‌كنند و نیروها براساس آن برای انجام عملیات کاوش به عراق اعزام می‌شوند. براساس این جدول گروه‌های تفحص در طول سال به‌طور مستمر ۲۰روز از ‌ماه را در خاك عراق کاوش مي‌كنند و ۱۰روز مرخصی هستند؛ پيكرهاي شهدای تفحص شده به‌طور متوسط سالانه ٣ الی ٤بار از طریق مرزهای رسمی وارد میهن اسلامی می‌شوند. بعد از ورود پیکرهای مطهر به معراج شهدا، بلافاصله عملیات شناسایی آغاز می‌شود و طبيعتا برخی از شهدا شناسایی مي‌شوند و پيكرهايشان به خانواده‌هایشان تحویل داده می‌شود و بعضی از شهدا شناسایی نمی‌شوند که پس از اخذ نمونه دی‌ان‌ای به‌عنوان شهید گمنام آماده تشییع و تدفین می‌شوند.
نکته مهم دیگر اینکه تشییع شهدای گمنام سالانه یک‌بار و در ایام شهادت حضرت زهرا(س) در سراسر کشور انجام می‌شود. شهدای شناسایی‌شده نیز بعد از انجام تشریفات و اطلاع‌رسانی براساس نظر خانواده‌هايشان در محل زندگی آنها تشییع و پيكرشان در گلزار شهدا خاکسپاری می‌شود. شهدایی هم که به‌طور قطعی گمنام تلقی می‌شوند پس از اخذ نمونه دی‌ان‌ای در مکان‌های مختلف تشییع محلی و به خاک سپرده می‌شوند.

35000شهید شناسایی شده
از بین پیکرهای تفحص‌شده پیکرهای مطهر حدودا ۳۵هزار شهید شناسایی و به خانواده‌هایشان تحویل داده شد.

آیا تفحص پيكر شهدا مصداق نبش قبر است؟ و مگر نبش قبر حرام نیست؟
شهدایی که در مناطق عملیاتی تفحص می‌شوند اصلا دفن نشده‌اند که تفحص ایشان مصداق نبش قبر باشد؛ بلکه در همان مکانی که شهید شده‌اند برجای مانده‌اند. شهدایی هم که در گورهای دسته‌جمعی تفحص می‌شوند هیچ‌کدام به صورت شرعی، غسل و کفن و روبه قبله دفن نشده‌اند. برخی از شهدایی هم که در قبرستان‌های عراق دفن شده‌اند هیچ‌یک به صورت شرعی دفن نشده‌اند؛ لذا طبق فتوای رهبر معظم انقلاب اگر میت بی‌غسل یا بی‌کفن دفن شده باشد یا بفهمند که غسل او باطل بوده یا به غیردستور شرع کفن شده یا در قبر او را رو به قبله نگذاشته باشند، نبش قبر حرام نیست.

2300شهید تفحص‌ نشده
عملیات تفحص شهدا برای کشف پیکرهای مطهر قریب به ۲۳۰۰شهید دیگر همچنان ادامه خواهد داشت.

اساسا این پیکرها تا چه زمانی در معراج نگهداری می‌شوند؟
ممکن است فرایند شناسایی طولانی شود اما از شناسایی قطع امید نشده باشد که در این صورت شرعا می‌توان پیکرها را در معراج نگهداری کرد. براساس همین قاعده هم اجازه‌ای از رهبر معظم انقلاب اخذ شده که تا وقتی از شناسایی شهدا مأیوس نشده‌ایم شرایطی فراهم شود تا زائران شهدا بتوانند در ایام راهیان نور و همچنین در معراج شهدای تهران به زیارت شهدایی که هنوز احتمال شناسایی‌شان وجود دارد، مشرف شوند. به‌محض اینکه این شهدا شناسایی شوند یا از شناسایی آن شهدای عزیز مأیوس شویم پيكر شهدا برای تشییع و تدفین در سیر تشریفات خاص این امر قرار می‌گیرند.

20000عراقی تفحص ‌شده
در طول این سال‌ها اجساد بیش از ۲۰هزار عراقی توسط گروه‌های تفحص کشف و طی فرایند تبادل مرزی و همچنین حین عملیات در خاک عراق به مقامات عراقی تحویل شده است.


از کجا معلوم مي‌شود كه بدن‌هاي تفحص شده، پیکر شهید هستند یا جنازه عراقی؟
گروه‌های تفحص شهدا براساس اطلاعات جمع‌آوری شده از کالک‌های عملیاتی زمان جنگ، آمار پرسنلی و اطلاعات فرماندهان در رده‌های مختلف و يا حتی از رزمندگان، اطلاعات مورد نياز را جمع‌آوری‌ و تهیه مي‌كنند و مناطقی را که شهدا در آنها برجای مانده‌اند لکه‌گذاری و مشخص می‌کنند که در هر لکه چه یگانی از کدام استان و با چه استعدادی عمل کرده است و چند نفر در منطقه برجای مانده‌اند و بر همین اساس وارد منطقه مي‌شوند و محورها را بررسی می‌کنند تا به پیکرها برسند. وقتی پیکرتفحص می‌شود نشانه‌های زیادی برای تشخیص ایرانی یا عراقی بودن آن وجود دارد. برخی از نشانه‌ها عمومی و قابل تشخیص برای همه مردم هستند. نشانه‌های متعدد و تخصصی دیگری هم وجود دارد که جزو تجربیات و تخصص نیروهای تفحص است. بعضی از نشانه‌های عمومی به شرح زیر هستند: کلاه، چفیه، لباس ایرانی‌ها يا پیراهن عراقی‌ها، فانسقه، پوتین، قمقمه، وسایل همراه رزمندگان ایرانی و...



 بعد از ٤٣سال چرا هنوز لباس‌های بعضی از شهدا سالم هستند؟
پوشاک نظامی با توجه به نوع ارگان و منطقه آب و هوایی، پوشش زمینی، نوع عملیات، نوع وظیفه سرباز، زمان صلح یا جنگ و.... باید تابع عوامل مختلف کیفی باشد و براساس همین موضوع از الیاف مختلفی با درصد نخ و پلی‌استر متفاوت تولید می‌شود.
هر چه مقدار الیاف نخ و پنبه بیشتری در لباس باشد در برابر فرسایش آسیب‌پذیر‌تر بوده و هر چه درصد الیاف پلی‌استر و... آن بیشتر باشد به‌دلیل ماندگاری بسیار بالای مواد شیمیایی و پلاستیک در برابر فرسایش ماندگارتر خواهد بود. همچنین این امکان وجود دارد كه وقتی لباس در عمق خاک باشد، با توجه به عدم‌برخورد نور و هوا کمتر آسیب ببیند. لذا لباس‌های شهدایی که دارای درصد بیشتری از مواد پلی‌استر باشند یا در عمق بیشتری از خاک تفحص شوند سالم‌تر می‌مانند و لباس‌های شهدایی که در سطح نزدیک‌تری به خاک تفحص مي‌شوند بخش نخ و پنبه آن زودتر دچار فرسایش مي‌شود و فقط بخش‌هایی از تار یا پود لباس باقی می‌ماند. ولی همه وسایل همراه شهدا که پلاستیک داشته باشند مثل خودکار، شانه، کارت شناسایی، دفترچه و... همگی سالم باقی می‌مانند.