کارخانه‌هایی که تماشایی شدند
گزارشی از 2کارخانه قدیمی تهران که به موزه‌های متفاوتی تبدیل شده‌اند
فاطمه عباسی
آدم‌های اهل تاریخ و فرهنگ، موزه‌ها را خوب می‌شناسند؛ موزه‌هایی که در سرتاسر شهر پراکنده‌اند و هرکدام بخشی از تاریخ، تمدن، هنر و فرهنگ مردمان کشور را به نمایش می‌گذارند. امروز سالروز افتتاح فاز اول موزه کارخانه سیمان ری است؛ کارخانه‌ای که 100سال پیش در ری احداث شد و به‌واسطه برداشت‌های گسترده از کوه‌های اطراف تهران بخشی از تاریخ ری و تهران را تخریب کرد؛ اما همین کارخانه پرخسارت، منشأ آبادی و بسیاری از ساخت‌وسازها شد که شاید نام‌آشناترین آنها راه‌آهن، جاده چالوس و تونل کندوان باشد. کارخانه سیمان ری که در محدوده دژ 2هزارساله رَشکان، برج سلجوقی طُغرل، باروی تاریخی شهرری، چشمه‌علی 7هزارساله، گورستان تاریخی ابن‌بابویه، بقعه بی‌بی‌زبیده، حرم شاه‌عبدالعظیم(ع) و کاروانسراهای عباسی و قاجاری قرار گرفته است، به وسعت حدود ۱۱۲هزار مترمربع در هشتم دی‌ماه سال۱۳۱۲ راه‌اندازی شد.
در اسفند سال۱۳۶۲ به‌دلیل توسعه شهر تهران و قدیمی‌شدن دستگاه‌ها که با انتشار آلودگی همراه بود و به‌خاطر شکایت‌های مردم، به تصمیم مجمع عمومی شرکت سیمان ری، تولید سیمان در کارخانه متوقف شد و درنهایت کارخانه سال۱۳۶۳ منحل شد و تا سال۱۳۹۷ متروکه و بلااستفاده ماند.
این کارخانه از سال۱۴۰۰ تبدیل به موزه شد. از مجموع ساختمان‌های کارخانه، برج خنک‌کننده، موزه اسناد و فضای کار اشتراکی برای بازدید و استفاده آماده و خط ۱۰۰تنی هم تبدیل به موزه شده است و کل این مجموعه حالا به نام موزه «صنعت سیمان ری» شناخته می‌شود.
البته این تنها کارخانه تهران نیست که تبدیل به موزه شده؛ کارخانه آرگو در میدان فردوسی نیز از همین دست مکان‌هاست که حالا تغییر کاربری داده و تبدیل به مکانی فرهنگی شده است. این ساختمان یکی از گالری‌های تهران است که تا یک دهه پیش ساختمانی مخروبه بود و معتادان در آن تجمع می‌کردند؛ اما اکنون از بخت روزگار مرکزی هنری‌فرهنگی است که پاتوق اهل هنر و فرهنگ شده است.
کارخانه نوشیدنی آرگو صدسال قبل در تهران تاسیس شد و در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ به اوج موفقیت در فعالیت‌های صنعتی و تجاری خود رسید. می‌گویند در اوایل دهه30 تیمساری در حوالی کارخانه زندگی می‌کرد و از دود زیادی که از دودکش کارخانه بیرون می‌زد به ستوه آمده بود. تیمسار شکایتی تنظیم می‌کند و با جمع‌کردن طومار بلندبالایی از امضا و تقاضا و پس از پیگیری‌های زیاد موفق می‌شود کارخانه آرگو را تعطیل کند. این کارخانه سپس به مهرآباد جنوبی منتقل شد و ساختمان قدیمی بعد از انقلاب، ۴۰سال بسته باقی ماند. سال۱۳۹۵ بنیاد پژمان آن را با هدف ایجاد فضایی هنری و غیرتجاری و با تأکید بر حفظ اصالت بنا و احترام به بافت تاریخی تهران خریداری و بازسازی کرد تا اینگونه یکی از اماکن تاریخی تهران را از خطر نابودی و تخریب نجات دهد.
ساختمان کنونی که توسط احمدرضا شریکر طراحی مجدد شده، برنده جوایز معماری متعددی شده است و امروز در قالب موزه و مرکزی فرهنگی به حیات خود ادامه می‌دهد. سال۱۳۹۹ بود که درهای موزه آرگو به روی فرهنگ‌دوستان باز شد و طراحی جالب و مدرن ساختمان آرگو پس از افتتاح آن مورد توجه بسیاری از کارشناسان قرار گرفت و موفق شد در فهرست نامزد‌های نهایی جایزه معماری جهانی قرار گیرد و درنهایت به همراه ۶ اثر دیگر، از میان ش۴۶۳اثر ارسالی از ۱۶کشور، موفق به دریافت جایزه شود. در سال۲۰۲۲ این اثر هنری موفق شد در پنجمین دوره جوایز معماری دزین عنوان پروژه منتخب سال را نیز تصاحب کند.
