دنبال صدای پای آب و آبفروش‌ها
موضوع: کارکرد قنات و آب‌انبارهای سنگرج
ویژگی: دومین آب‌انبار بزرگ تهران
***
آبرسانی در محله سنگلج داستان جالبی دارد. در بخش شمالی محله سنگلج چشمه آبی می‌جوشید که آب شرب تمام محله را بیش و کم از طریق تعدادی نهر تأمین می‌کرد؛ به همین‌خاطر این محله به نام «آب‌پخش‌کن» شهرت پیدا کرد. محمود منیعی، تهران‌پژوه می‌گوید: «به‌گفته محسن معتمدی، تهران‌شناس برجسته تهران، یکی از منابع قدیمی آب طهران عتیق، ســر آب پخش کن، در شمال محله سنگلج بود که از نهر یا مظهر قنات سرچشمه می‌گرفت و از سنگلج به طرف جنوب شهر که محله دباغخانه در آنجا قرار داشت، جریان می‌یافت. از این آب برای مصرف دباغی یعنی شستن پوست برای تولید کفش و پوستین استفاده می‌کردند. شغل دباغی به آب فراوان نیاز داشت و بوی نامطبوعی هم می‌پراکند؛ به همین دلیل محله دباغخانه در پایین شهر و در دورافتاده‌ترین نقطه قرار داشت. آب دباغخانه به هیچ‌وجه مصرف آشامیدنی نداشت و از این آب برای آبیاری باغ‌ها و مزارع اطراف استفاده می‌شد.»
نارنجی‌نژاد، از اهالی قدیمی محل درباره این آب‌انبار می‌گوید: «پدرم تعریف می‌کرد که ظرف مسی برمی‌داشتند و همراه برادرش به باغ معیرالممالک می‌رفتند تا از آب‌انبار آنجا برای خانه آب بردارند. بعد از مدتی که دست و بال اهالی بازتر شد، ساکنان برای خودشان در خانه آب‌انبار اختصاصی درست می‌کردند. »
همچنین مسیر دیگر آب، به سمت درخونگاه جریان داشت و محله شرقی سنگلج را سیراب می‌کرد. درهرحال در سراسر محله سنگلج، آبرسانی به خانه‌ها، باغ‌ها و گورستان‌ها در چند مسیر برقرار بود.
منیعی درباره قنات‌های حفر شده توسط خیران در این محله می‌گوید: «در محله سنگلج قنات‌هایی توسط اعیان یا نیکوکاران ایجاد شد که 3قنات شهرت بیشتری داشت؛ قنات مستوفی الممالک (قنات حسن‌آباد)، قنات نجف‌آباد (از رشته‌قنات‌های حفر شده در دوران ناصرالدین‌شاه) و قنات میرزایحیی وزیر (قنات وزیری). مسجد چالحصار (اردبیلی‌ها) نیز آب‌انباری قدیمی داشت. علاوه بر آب‌انبارهای شخصی، خیران و اشراف آب‌انبارهای وقفی بنا می‌کردند تا تهیدستان و طبقات متوسط هم که آب قنات از سکونتگاه‌شان عبور نمی‌کرد از آن استفاده کنند.» معیر (بانی مسجد نظام‌الدوله معیرالممالک در کوچه معیر)، حاج رجبعلی (جنب مسجد حاج رجبعلی)، میرزا موسی مستوفی (چالحصار)، حاج محمد کریم، حاج نعمت‌الله، سیدآقا، صمد صابونی و بازار از مهم‌ترین آب‌انبارهای محله سنگلج بودند. در آن دوران آب‌انبار معیر، دومین آب‌انبار بزرگ تهران بود.
در همینه زمینه :