فرش‌های «زندان‌باف» به بازار رسیدند
موضوع: قالی‌های زندان‌باف
ویژگی: فرش‌های زندان‌باف تهران به سبک فرش‌های کرمانی بافته می‌شدند
فرش زندان باف اصطلاحی است که در سال‌های اخیر بسیار شنیده می‌شود؛ تخته‌فرش‌هایی که هنر دست زندانیان و محصول هنر فرشبافی در زندان است. تار و پود فرش‌هایی که به‌دست زندانیان در هم گره می‌خورد، با مشارکت کارآفرینان از کارگاه‌های فرشبافی برخی زندان‌ها وارد بازار می‌شوند و علاوه بر ارزش هنری، معیشت خانواده زندانیان را نیز تامین می‌کنند. تاریخچه این اصطلاح در صنعت فرش و توسعه و گسترش کارگاه‌های فرشبافی در برخی زندان‌ها نیز با تهران گره خورده است. در جست‌وجوی نخستین نشانه‌های فرش‌های زندان‌باف در پایتخت باید به سال 1305 برگردیم؛ به دورانی که چند استادکار کرمانی، هنر، تجربه و مهارت خود را به پایتخت آوردند و نخستین گروه زندانیانی را که به فرشبافی علاقه داشتند با این هنر و صنعت آشنا کردند. تورج ژوله، کارشناس و محقق حوزه فرش، در این‌باره می‌گوید: «در آغاز دوران پهلوی اول، تاریخچه فرش تهران هم دچار تغییر و تحولاتی شد. در همین دوران بود که مردم با اصطلاحی به نام قالی‌های زندان‌باف آشنا شدند. این قالی‌ها را همانطور که از نامش پیداست برای نخستین‌بار در کشور در زندان‌های تهران می‌بافتند؛ همچنان که نمونه‌ای از این قالی‌های زندان‌باف در کاخ سعدآباد وجود دارد.» بافت قالی در زندان آن هم در روزگاری که قالیباقی به‌عنوان یکی از کسب‌وکارهای سنتی ایرانیان از گذشته در خانه‌ها رواج داشت، مسیری جدید در صنعت فرشبافی بود. ژوله درباره نخستین فرش‌های زندان‌باف ایران و تهران می‌گوید: «فرش زندان‌باف در ادبیات جهانی هم واژه‌ای شناخته شده است، اما تولید نخستین فرش‌های زندان‌باف در ایران با زندان‌های تهران مرتبط است. ماجرا از این قرار است که رضا پهلوی برای آموزش شغل و حرفه به زندانیان دستور می‌دهد دارهای قالی را در زندان‌های بزرگ پایتخت علم کنند. به‌عبارت دقیق‌تر، نخستین فرش‌های زندان‌باف ایران حد فاصل سال‌های 1305 تا 1320 وارد بازار فرش تهران شده‌اند و هنوز نیز در بسیاری از زندان‌ها کارگاه‌هایی برای فرشبافی وجود دارد.» ژوله ادامه می‌دهد: «راه‌اندازی نخستین کارگاه قالی‌بافی در زندان‌های تهران اما به استخدام استادکارهای این حوزه و ایجاد شرایط برای آموزش زندانیان علاقه‌مند و بااستعداد نیاز داشت. رضا‌شاه دوستی به نام عباس‌خان نخعی در منطقه راور کرمان داشت که صاحب یک کارگاه بزرگ قالی‌بافی در این شهر بود. او برای راه‌اندازی نخستین کارگاه قالی‌بافی در زندان از نخعی خواست چند استاد کار به تهران اعزام کند تا در زندان‌های پایتخت به زندانی‌ها قالی‌بافی یاد بدهند. با ورود استادکاران راوری به تهران، نخستین کارگاه‌های قالی‌بافی در زندان‌ها تاسیس و نخستین محصولات آنها نیز با نام فرش‌های زندان‌باف وارد بازار شد. از آنجا که استادان این گروه از زندانیان راوری بودند، به همین دلیل سبک قالی‌هایی که در زندان‌های تهران بافته شد نیز شباهت زیادی به قالی راور کرمان داشت. اواخر دهه 40 و در ادامه کاری که در دوران پهلوی اول شروع شده بود، شرکت فرش ایران نیز در زندان‌های تهران دار قالی برپا و برای چند سال فرش تولید کرد.»
