تاب‌آوری جمعیتی تهران چقدر است؟

سیدمحمد فخار-روزنامه‌نگار

طبق آخرین برآوردها جمعیت ساکن استان تهران بیش از ۱۴میلیون نفر یعنی دوبرابر ظرفیت اصولی استان است. استان تهران بر مبنای ظرفیت‌سنجی‌های رسمی 7میلیون و شهر تهران 3میلیون نفر تاب جمعیت دارد؛ درحالی‌که شهر تهران هم‌اکنون بالغ بر 9میلیون نفر جمعیت دارد. اما تاب‌آوری این شهر تا کجاست و شاخص‌های زندگی در آن توانایی حمل چه میزان جمعیتی را دارد؟
جمعیت شهری نظیر تهران در هفته‌های پایانی سال گاه تا 15میلیون نفر هم افزایش می‌یابد و معابر شهری به‌طور حیرت‌آوری قفل می‌شوند. البته این همه‌‌چیزی نیست که طی سال‌های اخیر این شهر با آن مواجه شده است؛ افزایش سرسام‌آور هزینه‌های زندگی در شهری که با بارگذاری جمعیتی چندبرابر ظرفیت مواجه است، موجب شده مهاجرت معکوس به حاشیه شهر شکل گیرد که موجب تشدید گرانی مسکن، مشکلات اجتماعی و فرهنگی حاشیه‌نشینی، آلودگی هوا و ضعف در سیستم حمل‌ونقل شهری شده است.

جمعیت فزاینده
بسیاری از ایرانی‌ها شهر تهران را نماد امکانات و رفاه می‌دانند؛ درحالی‌که این شهر با خلأهای بسیاری به لحاظ جمعیت فزاینده خود مواجه است. عضو سابق شورای شهر تهران در این‌باره به همشهری می‌گوید: سال‌هاست داعیه تبدیل تهران به شهری پیشرفته و هوشمند را داریم، اما رکود در حل مشکلات زیربنایی و اجتماعی و فرهنگی، ما را در رسیدن به این ایده‌آل با تأخیر جدی مواجه کرده است. افت محسوس و تنزل شاخص کیفیت در تهران که به‌طور مستقیم با میزان سرریز شدن جمعیت به شهر در ارتباط است و به رشد بی‌رویه حاشیه‌نشینی با تمام مخاطرات و آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی آن منجر شده، مسئله‌ای جدی است که در کنار تبریک‌ها و بزرگداشت‌های هفته تهران باید محل نقد و بررسی جدی قرار گیرد. به‌گفته محسن پیرهادی، تهران متراکم‌ترین و در عین حال گران‌ترین شهر کشور است. طبق آخرین برآوردها، جمعیت این شهر چند برابر ظرفیت اصولی آن است؛ جمعیتی که با نرخ تورم ۵۱درصدی در حوزه مسکن، زندگی شهری سختی را متحمل شده است. طبق اعلام رئیس پیشین فراکسیون مدیریت شهری مجلس، مدیران شهری بی‌وقفه برای بهبود وضع در تلاشند، اما همچنان تهران از کاستی‌هایی در شاخص‌های شهرنشینی رنج می‌برد.
اشاره این عضو پیشین مجلس به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درباره زیست‌پذیری تهران است که ۳۶کاستی را در مسیر زندگی در شهر تهران احصا کرده است. کمبود امکانات بهداشتی و درمانی، تخت بیمارستانی، قرارگیری در پهنه‌بندی خشکسالی شدید و بسیار شدید، بافت فرسوده شهری، مهاجرپذیری بالا و حضور بالای اتباع بیگانه، ضعف در سیستم دفع پسماند و زباله، روند رو به رشد حاشیه‌نشینی، آلودگی شدید هوا، ضعف زیرساخت و فرسودگی حمل‌ونقل ریلی و مترو، کمبود فضا و امکانات آموزشی، ضعف زیرساخت‌های گردشگری‌، کمبود امکانات فرهنگی، تفریحی و ورزشی ازجمله سینما و اقامتگاه، تغییر کاربری اراضی کشاورزی، ناتمام ماندن پروژه مسکن مهر و قرارگیری در پهنه پرخطر سیل و سیلاب به‌دلیل شیب و توپوگرافی نامناسب ازجمله مهم‌ترین کاستی‌های تهران است. براساس این گزارش ۵۳درصد از مشکلات تهران مربوط به امور زیربنایی و تولیدی و ۴۷درصد مربوط به امور اجتماعی و فرهنگی است.

بررسی شاخص‌های زندگی در تهران
یکی از پژوهش‌های مهم درباره زیست‌پذیری پایتخت، گزارش مرکز مطالعات شهر است که با عنوان «وضعیت زیست‌پذیری شهر تهران» به بررسی شاخص‌های زندگی در این شهر پرداخته است. طبق این پژوهش، بخشی از مناطق تهران از سقف جمعیت‌پذیری خود عبور کرده‌اند. براساس مطالعات انجام‌شده در مناطق یک، 2، 3، 6، 8، 9، 10، 11 و 17 بیش از ظرفیت تعیین‌شده در طرح‌های بالادستی جمعیت ساکن است. در این زمینه ظرفیت سکونت و تغییر کاربری اراضی از باغ و فضای سبز به مناطق مسکونی موجب شده بارگذاری جمعیتی میزان بالایی پیدا کند. این افزایش جمعیتی اگرچه شرایط را برای افزایش امکانات بهداشتی و مراکز خرید فراهم کرده، اما بیشترین فشار خود را بر شاخص‌‌های محیط‌زیست و مصرف انرژی گذاشته است. برای احصای این وضع 32شاخص مؤثر محیط‌زیستی در فشار وارده بر مناطق 22گانه تهران مورد سنجش قرار‌ گرفته و مشخص شده فشار زیست‌محیطی در تمام مناطق به‌جزمناطق 5، 9، 21 و 22 خیلی زیاد است و باید اقداماتی در راستای کاهش جمعیت صورت گیرد. طبق شاخص‌های ‌محیط‌زیستی منطقه یک دارای بیشترین فشار زیست‌محیطی و منطقه22 دارای کمترین فشار در تهران است. همچنین در شاخص ترافیکی مناطق یک، 2، 7 و 21 دارای فشار زیاد، مناطق 3 و 12 دارای فشار خیلی زیاد و منطقه‌6 دارای فشار بحرانی است.
برآیند همه شاخص‌های موجود که با عنوان رتبه زیست‌پذیری مناطق 22گانه شهر تهران تعیین شده، نشان می‌دهد مناطق یک، 3، 22، 8 و 5 زیست‌پذیرترین مناطق تهران هستند و مناطق 20، 19، 17، 15 و 18 کم‌زیست‌پذیرترین مناطق محسوب می‌شوند.