پایان مصرف کیسه‌های پلاستیکی از کجا شروع می‌شود؟

زهرا رفیعی -روزنامه‌نگار

دریافت کیسه پلاستیکی به ازای هر خرید از فروشگاه‌های بزرگ و کوچک آنقدر بدیهی‌‌ شده است که حذف آن می‌تواند به درگیری لفظی خریدار و فروشنده تبدیل شود، به‌طوری که فروشگاه‌های عمدتا بزرگ و زنجیره‌ای ترجیح می‌دهند سالانه 50-40میلیارد تومان پول خرید کیسه پلاستیکی بدهند، ولی در فضای رقابتی با بقالی‌ها قرار نگیرند.
 هفته زمین پاک به زودی فرا می‌رسد و مانند سال‌های قبل، مواجهه با معضل کیسه‌های پلاستیکی به چند تیزر و تابلوی تبلیغاتی محدود می‌شود. تا همین چند سال پیش، وقتی پای صحبت فعالان حوزه پسماند می‌نشستید، می‌گفتند که برای این مسئله قانون نداریم. حالا با گذشت بیش از 2سال از تصویب «آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی» برای اجرای آن اقدامات اساسی نشده است. کیسه پلاستیکی به‌دلیل وزن کم آن برای بازیافت‌کننده هیچ جذابیتی ندارد؛ در نتیجه، با وجود پرمصرف بودنش، جز آسیب زیست‌محیطی هیچ عایدی‌ای‌ برای انسان و محیط‌زیست ندارد. در نشستی که به این منظور در سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزار شد، نماینده وزارت صمت به‌عنوان مجری قانون اعلام کرد که این آیین‌نامه ابلاغ شده و لازم‌الاجراست و فروشگاه‌ها موظف به پاسخگویی به سازمان تعزیرات هستند. مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست معتقدند، دغدغه اصلی‌شان «فعلا» کاهش ورود پلاستیک به مراکز دفن زباله است و ترجیح می‌دهند همچنان کار فرهنگی انجام دهند. نمایندگان فروشگاه‌های زنجیره‌ای نیز ضمن اینکه کاهش مصرف پلاستیک را جزو مسئولیت‌های اجتماعی خود می‌دانند، معتقدند، اگر قرار است قانونی الزامی شود، باید همزمان در کل فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سوپرمارکت‌ها اجرا شود، درحالی‌که تحقیقات دانشمندان ایران نشان می‌دهد میکروپلاستیک‌ها حتی سر از قنات‌های کویر مرکزی ایران درآورده‌اند و به‌نظر می‌رسد اجرا شدن قانون کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی محدود به مناسبت‌های تقویمی محیط‌زیست شده است.

ما مجبوریم
بدیهی انگاشتن عرضه کیسه پلاستیکی در خرید‌ها از زمانی شروع شد که فروشگاه‌های زنجیره‌ای در سراسر کشور توسعه یافتند. نگرانی اصلی نمایندگان فروشگاه‌های زنجیره‌ای این است: چه‌کسی می‌خواهد نخستین قدم را بردارد؟ مردم عدم‌عرضه کیسه پلاستیکی را به‌حساب سودجویی فروشگاه می‌گذارند. اگر همگی به‌طور همزمان شروع کنیم، مردم راحت‌تر می‌پذیرند، مثل الزامی که برای خرید کیسه پلاستیکی نان صرفا از طریق کارتخوان نانوایی گذاشته شد. یک روز صبح بدون هیچ استثنایی قانون اجرا شد. از آنجا که فروشگاه‌های زنجیره‌ای تنها 15درصد از سهم خرده‌فروشی را دارند، بدون همراهی سوپرمارکت‌ها به‌عنوان 85درصد سهم بازار سنتی خرده‌فروشی کنترل مصرف کیسه‌های پلاستیکی امکان‌پذیر نیست. اگر آنها با این قانون همراهی نکنند، فروشگاه‌های زنجیره‌ای در بازار رقابتی خرده‌فروشی ضرر خواهند کرد؛ در غیراین‌صورت حذف کیسه پلاستیکی با برخورد تند مردم مواجه می‌شود.
بخش خصوصی در سال‌های بعد از ابلاغ آیین‌نامه تلاش کرده است با عرضه کیسه‌های پارچه‌ای زمینه را برای کاهش مصرف پلاستیک آماده کند، کیسه‌هایی در اندازه‌ها و طرح‌های مختلف به همراه لوگوی فروشگاه. این کار اگرچه با استقبال مردم شروع شد، ولی به‌دلیل گران شدن پارچه با محدودیت ادامه یافت. یکی از پیشنهاد‌های نمایندگان فروشگاه‌های زنجیره‌ای توسعه فرهنگ استفاده از کیسه‌های دسته‌دار الیاف مصنوعی است که تا می‌شود و به اندازه کف دست درمی‌آید. در آلمانی به این کیسه‌ها تاشه (tasche) می‌گویند و در هر خانه‌ای چند تایی از آنها یافت می‌شود. برخی نیز به جای جاکلیدی از آن استفاده می‌کنند که همیشه همراهشان باشد. در واقع از آنجا که در این کشور از کیسه پلاستیکی استفاده نمی‌شود، مردم یاد گرفته‌اند که از این کیف‌های تاشو استفاده کنند. اگر اجرای این آیین‌نامه اجباری شود و خریداران یاد بگیرند که پای صندوق برای کیسه‌های پلاستیکی پول بپردازند، می‌توان انتظار داشت که روزی مصرف کیسه‌های پلاستیکی خرید به صفر برسد.
حرف آخر را فاطمه کریمی، معاون محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، در این نشست زد. او از تجربه 13ساله میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران در اجرای انواع و اقسام روش‌ها به‌منظور کاهش مصرف پلاستیک حرف زد و گفت: آیین‌نامه هیئت دولت در مورد کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی تکلیف قانونی است و دستگاه‌های خصوصی و عمومی باید آن را اجرا کنند. تجربه ما در شهرداری تهران و به‌دنبال آن در میادین میوه و تره‌بار و شهروند نشان داد تا زمانی که شهروندان نخواهند برای حفظ سلامتی خود هزینه کنند، راه به جایی نخواهیم برد. مردم باید بدانند که کیسه پلاستیکی تبدیل به میکروپلاستیک می‌شود و به سلامت شهروندان آسیب وارد می‌کند. شهرداری تهران به‌عنوان مسئولیت اجتماعی خود، در این سال‌ها با راه‌اندازی کارخانه تولید کیسه پلاستیکی تجزیه‌پذیر، الزام به کاهش 20درصدی کیسه‌های پلاستیکی، ایجاد صندوق سبز، ارائه کیسه‌های پارچه‌ای با قیمت مناسب و.... سعی کرد تا حدودی فرهنگسازی کند، ولی به‌نظر من به اندازه کافی زمان برای آزمون و خطا داشته‌ایم و الان نیاز است با عزم بیشتری این آیین‌نامه را در سراسر کشور اجرایی کنیم.