امضای معماران تخت جمشید را دارم

محمد باريكاني- روزنامه‌نگار

تصور اینکه معماران و هنرمندان سازنده تخت جمشید در دوران هخامنشی امضاهای خود را بر ستون‌ها و نقش برجسته‌های این محوطه میراث جهانی ثبت کرده باشند دور از ذهن بود اما حالا یک مستندنگار آثار تاریخی توانسته است حدود 700امضای موجود بر سنگ‌ها و نقش‌های تخت جمشید را گردآوری کند تا مشخص شود تخت جمشید را میکل آنژ‌ها و پیکاسوهای دوران باستان از تمدن‌های مختلف خلق کرده‌اند که هر یک بهترین هنرمندان دوران خود بوده‌اند و با خلعت و احترام به تخت جمشید فرستاده شده‌اند تا شکوهمندترین معماری دوران باستان را در بیش از 2500سال قبل در جهان خلق کنند. هربرت کریم‌مسیحی، عکاس مستندنگار آثار باستانی است که حدود 3سال زمان برای گردآوری امضاهای دوران هخامنشی در نقاط مختلف ایران که آثار هخامنشی را در خود جای داده‌اند زمان گذاشته و پس از 9‌ماه کار مداوم در تخت جمشید توانسته حدود 700امضا در بیش از 60مدل از تمدن‌های مختلف را از درون سنگ‌ها و ستون‌ها و نقش برجسته‌های تخت جمشید جمع‌آوری کند. او حالا برای نخستین بار در گفت‌وگو با همشهری درباره این مستندنگاری جذاب، سخن گفته است.

اولین‌بار است که موضوع امضاهای دوره هخامنشی در تخت جمشید مطرح می‌شود؛ چه شد که سراغ این موضوع رفتید؟
تخت جمشید همیشه برای من جاذبه زیادی داشت که موجب تکرار زیاد عکاسی از آثار آن شد و در ادیت عکس‌ها علایمی بر سنگ‌ها و سنگ نگاره‌های تخت جمشید دیدم که در مواردی تکرار شده است. متوجه شدم این علایم و نشان‌ها امضاهای دوران هخامنشی است و با خانم سپیدنامه رئیس موزه دوران باستان موزه ملی ایران صحبت کردم و ایشان هم تأیید کرد که چنین امضاهایی در تخت جمشید وجود دارد. بخشی از امضاهای تخت جمشید در بال شرقی و شمالی آپادانا یا همان دیواره هدیه آورندگان توسط مایکل روف
آلمانی در دهه 50مستند شده بود. همین موضوع موجب شد به‌دنبال امضاهای تخت جمشید بگردم.
چه مدت برای جمع‌آوری امضاهای دوران هخامنشی در تخت جمشید زمان گذاشتید و به چه نتایجی رسیدید؟
9‌ماه به‌طور مداوم امضاهای تخت جمشید را ثبت کردم. برخی امضاها زیر آثار و ستون‌های تخت جمشید است که امکان جابه جایی آنها وجود ندارد. امضاها در دوران‌ مختلف حکومت هخامنشی بر آثار معماری تخت جمشید حک شده‌اند. البته بخش‌هایی از تخت جمشید اصلا امضاندارد. مثلا در بخش‌های متعلق به دوران حکومت داریوش بزرگ در تخت جمشید هیچ امضایی وجود ندارد. ولی در بخش‌های مربوط به دوران حکومت خشایارشا و اردشیر دوم امضاهای زیادی وجود دارد که نوع و مکان و اندازه‌های آنها در در دوران میان این دو حکومت متفاوت هستند. مثلا امضاهایی داریم که تا دو سانتی‌متر هستند. امضاهایی هم داریم که حدود 23سانتی‌متر و آنقدر بزرگ هستند که فکر می‌کنید شکست سنگ است. 2500سال از تاریخ آن امضاها گذشته و عوامل طبیعی باعث شکست در سنگ‌ها شده است و این موضوع موجب می‌شود که شکست سنگ‌ها و امضاها اشتباه گرفته شوند.
نشانه‌ای در امضاها وجود دارد که مشخص کند چه کسانی تخت جمشید را بنا کرده اند؟
با توجه به نوع و مدل امضاها و نوع معماری تخت جمشید می‌دانیم که این محوطه ترکیبی از معماری چندین تمدن دوران پیش از هخامنشی یا همدوره هخامنشی است.
یعنی نشانه‌های معماری دوره عیلامی هم در تخت جمشید وجود دارد؟
بله. کنگره‌های تخت جمشید کنگره‌های عیلامی هستند. نشانه‌هایی از تمدن آشوری و مصری و اورارتویی هم در تخت جمشید وجود دارد که در فرم چیزی که ما امروز آن‌را به‌عنوان تخت جمشید می‌شناسیم دخیل هستند. تمام تمدن‌های حوزه فرهنگی دوران هخامنشی آنچه را که زیباترین بود با خود به این محوطه باستانی به ارمغان آوردند. اقوام مختلفی که در امپراتوری هخامنشی کار می‌کردند، زیباترین چیزی را که می‌توانستند خلق کنند با خود به تخت جمشید آوردند. کاخ تچر شبیه به معابد مصری است و بخش‌هایی از سنگ نگاره‌ها عاریت گرفته شده از فرم آشوری است. اما شکل آنها ایرانیزه شده و حجم پیدا کرده است. در تمدن آشور و بابل لاماسوها یا گاومردها دارای شکل دو بعدی هستند اما در تخت جمشید آنها را سه بعدی و حجیم و بزرگ‌تر می‌بینیم.
چه تعداد امضا از تخت جمشید استخراج کردید؟
حدود 700 امضاء در 70 مدل در تخت جمشید و برزن جنوبی وجود دارد.
امضاهای موجود در تخت جمشید متعلق به کدام اقوام و تمدن‌های باستانی است؟
امضاها به چند بخش تقسیم می‌شوند. برخی‌شان شبیه حروف اقوام باستانی هستند. برخی نیز نمادهای آیینی دوره باستان هستند. مثل نشان گردونه مهر که بارها در تخت جمشید تکرار شده است. این امضا نمی‌تواند اسم باشد بلکه نگرش آیینی کسی است که آثار معماری را ‌ساخته و امضایش را پای آن گذاشته است. کسانی که تخت جمشید را ساختند افراد عادی نبودند. هنرمندان بزرگی بودند که برایشان خلعت فرستاده می‌شد تا به تخت جمشید بروند و کار کنند. آن‌ها هنرمندان بزرگ دوران خود بودند. میکل آنژها و داوینچی‌های دوران باستان بودند. خالقان تخت جمشید از اقوام و تمدن‌های مختلف دوران هخامنشی بودند. برخي نشان‌ها و حروف تمدنی و آیینی در آثار حک شده است که امضای انتهای کار است. یعنی یک معمار یا هنرمند کار را انجام داده و در انتها امضای خود را بر اثر حک کرده تا بگوید کار را تمام کرده است.
با توجه به شکل امضاها هنرمندان خالق تخت جمشیدچه کسانی بودند؟
از آن دوره گاهی تمدن‌هایی داریم که امروز آنها را نمی‌شناسیم. اما می‌دانیم که نمونه امضاها و حروفی در آنها وجود دارد که شبیه حروف زبان عیلامی، آرامی، فنیقی و بابلی است و نشان می‌دهد به‌احتمال زیاد افرادی از این دوره‌های تمدنی در خلق تخت جمشید نقش داشته‌اند و وقتی اثر خود را به اتمام رسانده‌اند امضایشان را آنجا ثبت کرده‌اند.
می‌توان براساس امضاها گفت هنرمندان کدام حوزه تمدنی تخت‌جمشید را ساخته‌اند؟
نمی‌توانیم دقیقا بگوییم اورارتوها، مصری‌ها یا فنیقی‌ها مستقیم اینکار را انجام داده‌اند. ولی هنرمندانی که تحت‌تأثیر تمدن‌های متعدد بودند تخت جمشید را برپا کردند. وسعت امپراتوری هخامنشی آنقدر بزرگ بود و اقوامی که در این تمدن زندگی می‌کردند آنقدر زیاد بودند که می‌توان اقوام مختلف را با هنر دوران خود در تخت جمشید یافت.
فراوانی امضاها در کدام بخش‌های تخت جمشید بیشتر است؟
تخت جمشید در بخش کاخ هدیش و کاخ تچر امضا ندارد. درکاخ آپادانای تخت جمشید هم امضایی مشاهده نشد. بیشتر امضاها در محل خزانه تخت جمشید، پلکان هدیه آوران، کاخ صد ستون، برزن جنوبی و بخشی از کاخ اچ تخت جمشید است. در دوره داریوش بزرگ امضایی در تخت جمشید وجود ندارد و شروع امضاها از دوره خشایارشا است. تخت جمشیدی که ما می‌شناسیم ثمره دوران حکومت خشایارشا است. در دوره داریوش، تخت جمشید چندان وسعتی نداشت و در دوره خشایارشا وسعت یافت و ‌بسط و گسترش آن در دوره اردشیر دوم بود.
پس بیشتر امضاها متعلق به دوره خشایارشا و اردشیر دوم است؟
بله. البته نوع و اندازه امضاها در دوران اردشیر دوم متفاوت است که نشان می‌دهد نوع هنر دوره خشایارشا در تخت جمشید دارای ظرافت بیشتری است. اما در دوره اردشیر دوم از ظرافت‌ها کاسته شده و مدل‌ها و شابلون‌ها عوض می‌شوند و نوع معماری حجیم‌تر شده است.
این امضاها کجای تخت جمشید هستند؟
متأسفانه نمی‌توانم بگویم؛ به این دلیل که اگر بگویم ممکن است برخی دنبالش بگردند و آن‌را پیدا کنند و به آن دست بزنند که باعث تخریبش می‌شود. در برخی امضاها حجار و تیم حجاری ظریف و با دقت‌تر کار کرده‌اند.  سؤال من از جامعه باستان‌شناسی این است که آیا به اندازه‌ای که معماران و هنرمندان سازنده تخت جمشید با تیشه‌ها ضربه زده‌اند می‌توان تشخیص داد، سن و سال آنها چقدر بوده؟ چون امضایی می‌بینیم که اختلاف زمانی دارد. جالب است بدانیم آیا یک سنگتراش می‌تواند در 30سالگی وارد تخت جمشید شده باشد و در 50سالگی هنوز در تخت جمشید مشغول به‌کار بوده چون امضایش پیرتر و خسته‌تر شده است.
امضاهای هخامنشی غیر از تخت جمشید در نقاط دیگر هم وجود دارند؟
نوع امضاها در نقاط دیگر متفاوت می‌شود. در دهانه غلامان یک لیوان یافت شد که زیر آن تصاویری وجود دارد اما نمی‌توان گفت امضا است. حروف شک‌برانگیز است. نوع حروف و شکل‌هایی که زیر جام‌ها وجود دارد، مربوط به دوره عیلامی است. یا این آثار از دوره عیلامی آنجا بوده یا اینکه هخامنشیان تمدن عیلامی را با خود به دهانه غلامان در سیستان و بلوچستان برده‌اند. در شوش هیچ امضای دوره هخامنشی نیافتم. در پاسارگاد که در 100کیلومتری تخت جمشید است، شکل امضاها فرق می‌کند. تنها در تل تخت در بالای کوه که دژ دیدبانی پاسارگاد بوده، موفق به یافتن امضای هخامنشی شدم. بعضا نیز امضاهایی روی پلکان مقبره کوروش وجود دارد که نشان می‌دهد در دوره سلوکیان در ایران این نقش‌ونگارها ایجاد شده، ولی چون کثرت ندارند نمی‌توان گفت امضا هستند. امضاهای هخامنشی تنها در تخت جمشید وجود دارند.

مکث
شکل و مدل امضاها در تخت جمشید چگونه است؟
مدل‌های مختلف امضا وجود دارد. بعضی‌شان متعلق به تمدن‌های همدوره هخامنشی است. مثلا گردونه مهر است که نماد خورشید و نور و برکت و قدرت است. چرا این امضا باید وسط یک ستون حجاری شود؟ بیشترین نمونه این امضا در بخش خزانه و پایه ستون‌ها وجود دارد. انگار مي‌خواسته‌اند ستون‌ها را متبرک کنند تا همیشه برقرار بمانند که در پایه‌ آنها این امضاها را گذاشته‌اند. از دیگر نمونه امضاهایی که به‌صورت متناوب در تخت جمشید وجود دارد، یکی‌شان دو لوزی روی یکدیگر است که نمونه آنها را مردم می‌توانند در موزه ایران باستان و بر پلکانی که از کاخ صد دروازه آمده است ببینند. یا علامتی است که شبیه یک درخت نخل است. یا علامتی که شبیه یک مربع است که در آن یک ضربدر وجود دارد. امضایی هم هست که یک فلش و یک ضربدر پایین آن وجود دارد. اما از نظر من جالب‌ترین امضایی که در تخت جمشید وجود دارد امضایی است که در ساعات خاص دیده می‌شود. این امضا را 10صبح نمی‌توانید ببینید. اگر خورشید ساعت 7ونیم بعدازظهر غروب کند، این امضا ساعت 7و22 تا 7و29دقیقه دیده می‌شود و بعد از آن اگر حتی نور هم بیندازید نمی‌توانید آن‌را مشاهده کنید. جالبتر اینکه در یک اثر تخت جمشید دو تا سه امضا را کنار هم گذاشته‌اند. این سه امضای متفاوت چه معنایی دارد؟ امضاها شکل‌های خاص و عجیب دارند. برخی امضاها شبیه حرف K  انگلیسی یا H  انگلیسی و گاه به‌صورت AK کنار هم قرار دارند. امضایی می‌بینید که شبیه به حرف I  انگلیسی است‌.