یادداشت
رودخانه‌های هفت‌گانه تهران کریدور تصفیه هوا
محمدصادق خیرخواه؛ مدیرعامل سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران
حکایت حیرت‌انگیزی است که نحوه مدیریت رودخانه‌های شهری در کشورهای مختلف جهان، الگوی نسبتا واحدی داشته است. در بسیاری از کلانشهرها، آنچه توسعه بر سر این آبراهه‌های طبیعی آورد نتیجه‌ای جز تبدیل شدن آنها به گنداب نداشت. مدیران شهری اما به جای تلاش برای بازگشت رودخانه‌ها به شرایط پیش از توسعه، اقدام به پاک کردن صورت مسئله کردند؛ به این ترتیب آبی که دیگر ماهیتی عمدتا فاضلابی داشت با هدف پاکیزه ساختن محیط شهر، به کانال‌های زیرزمینی هدایت شد و حتی بر بستر همین کانال‌ها مستحدثاتی همچون بزرگراه‌های طبقاتی شکل گرفت.
خوشبختانه تلاش برای حذف رودخانه‌ها یا مدفون ساختن آنها، نقطه پایانی نحوه مواجهه بشر با این فرصت‌های طبیعی نبود چرا که احیای رودخانه‌ها دست‌کم در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، شرایط تازه‌ای پدید آورد. به‌عبارت دیگر این فقط کره‌ای‌ها نبودند که رودخانه «چئونگی چئون» در پایتخت کشورشان را ابتدا زیر یک بزرگراه طبقاتی مدفون ساخته و سپس با هدف آشتی دادن شهر و شهروندان با طبیعت، به شرایط پیش از توسعه شهر بازگرداندند.
سال‌هاست که تهران از طرحی جامع در زمینه احیا و ساماندهی رودخانه‌ها برخوردار است. اگرچه مطالعات طرح احیا و ساماندهی 7رودخانه شهر تهران (موسوم به هفت خواهران) تاکنون در بسیاری از مقاطع شانس تبدیل‌شدن به نقشه‌های اجرایی را یافته و به‌طور مشخص در رودخانه‌های کن، فرحزاد و وردآورد رنگ و بوی اجرایی گرفته است، اما نباید فراموش کرد تغییرات جریان ورودی آب از سرشاخه‌ها، ورود فاضلاب خانگی و صنعتی و همچنین دخل و تصرف در حریم، هنوز هم حیات آنها را تهدید می‌کند.
واقعیت آن است که هر یک از رودخانه‌های 7گانه پایتخت می‌توانند در صورت آزادسازی بستر، رعایت الگوی صحیح بلندمرتبه‌سازی و حذف موانع موجود در مسیر جریان هوا، به مثابه یک کریدور تصفیه هوا عمل کنند. در چنین شرایطی هفت خواهران می‌توانند ضمن ایجاد جریانی برای انتقال هوای محلی کوهستان‌های شمال تهران، در کاهش غلظت آلاینده‌ها اثربخش باشند. آنگونه که تحقیقات نشان می‌دهد میزان عملکرد این آبراهه‌ها در کاهش آلاینده‌ها، در عرض 500متری بستر رودخانه حدود 25درصد و در عرض یک‌کیلومتری آن تا 10درصد است. پس این سخن تعارف و گزافه نیست که بهبود وضعیت زیست‌محیطی شهر تهران بدون تلاش برای احیای رودخانه‌های آن، اقدامی بی‌ثمر خواهد بود.
برگزاری نشست علمی- تخصصی هفت خواهران در سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران، یک‌بار دیگر یادآوری کرد که احیای رودخانه‌ها، البته یک پروژه مقطعی نیست بلکه فرایندی مستمر و دامنه‌دار است که می‌بایست طی آن مجموعه‌ای از مناسبات هدفمند با مشارکت شهرداری‌ها، نهادهای حاکمیتی و جوامع محلی پیش برده شوند. مهم‌ترین فایده برگزاری چنین نشست‌هایی ایجاد حساسیت و آگاهی‌بخشی در مورد ضرورت احیای رودخانه‌هاست.
در واقع این آگاهی‌بخشی می‌تواند موضوع احیا و ساماندهی هفت خواهران را به مطالبه‌ای عمومی در میان شهروندان تبدیل کند. اهمیت این موضوع زمانی بیشتر دریافته می‌شود که بدانیم نبض حیات رودخانه‌ها در دیگر شهرها و کلانشهرهای کشور نیز به کندی می‌تپد.
