فرزندخواندگی آسان شد

سحر جعفریان-روزنامه‌نگار

اسفند1353 بود که قانون فرزندخواندگی یا فرزندپذیری در ایران به‌تصویب رسید؛ قانونی که در حمایت از کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست تدوین و ابلاغ شده بود و سعی داشت با 17ماده و 6تبصره، زوج‌های نابارور را در رسیدن به آرزوی فرزند داشتن یاری رساند. قانون فرزندخواندگی با شرایط سخت و دشواری دنبال می‌شد تا حدود سال 1388 که در پی امضای تفاهمنامه‌ای بین سازمان بهزیستی کشور و اداره کل امور اجتماعی قوه‌قضاییه، مورد بازنگری قرار گرفت. سال1392 با رفع ایراداتی از مواد قانونی فرزندخواندگی اصلاحی، مصوب شد تا زنان و مردان مجرد درصورت واجد شرایط بودن، حضانت کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست را بر عهده گیرند، اما این پایان ماجرای قانون فرزندخواندگی نبود و سال1396 قانونی متفاوت در این راستا به تصویب مجلس وقت رسید؛ قانون «امین موقت» یا «خانواده میزبان» یعنی سرپرستی موقت کودکان بدسرپرست.

ایستگاه موقت
هدف از پیشنهاد و تصویب طرح امین موقت، ضرورت توجه به کودکان بدسرپرست و نهادینه کردن فرهنگ فرزندخواندگی بود؛ چراکه با قانونی شدن و اجرای آن، کودکانی که در شرایط زیستی نامناسب خانواده اصلی خود روزگار گذرانده بودند، می‌توانستند از شانس و فرصت زندگی با خانواده‌ای مناسب و متقاضی برخوردار شوند. طرح امین موقت از سال1369 ابتدا به‌صورت آزمایشی و محدود در برخی از استان‌ها مانند خراسان رضوی اجرا شد؛ طرحی که مورد استقبال خانواده‌های متقاضی فرزند با شرایط موقت قرار گرفت و در فواصل زمانی کوتاه در سایر استان‌ها نیز به اجرا درآمد. آمار سازمان بهزیستی کشور گواه این مطلب است که بیش از 60درصد کودکان مددجو در مراکز بهزیستی، کودکان بدسرپرست هستند؛ کودکانی که مهم‌ترین نکته در واگذاری حضانت‌شان، احتمال بازپیوند به خانواده اصلی است. به‌عبارتی ساده؛ این کودکان در اولویت واگذاری حضانت دائم قرار نمی‌گیرند؛ چون والدین یا سرپرست نسبی آنها با بهبود شرایط حضانت می‌توانند بازگردند.

شرایط امین موقت
 طرح امین موقت یک حکم قضایی است و تنها برای کودکانی صادر می‌شود که پدر و جد پدری آنها به‌صورت موقت امکان سرپرستی کودک را ندارند. همچنین در امین موقت تغییر شناسنامه و هویت صورت نگرفته و تعهدات مالی به نفع کودک انجام نمی‌شود؛ ضمن آنکه این نوع سرپرستی، موقت (6‌ماه تا 2سال) است و درصورت بازگشت شرایط پدر و جد پدری، حکم سرپرستی موقت فسخ می‌شود. بیشتر بودن سن یکی از زوجین از 30سال، عدم‌وجود محکومیت جزایی مؤثر به‌علت ارتکاب جرائم عمدی و مهجور، عدم‌ابتلا به بیماری‌های واگیردار، عدم‌اعتیاد به الکل، مواد‌مخدر و اعتیادهای مضر دیگر، صلاحیت اخلاقی و تمکن مالی زوجین یا یکی از آنها از شرایط الزامی امین موقت است. بعد از پذیرش کودک به‌عنوان امین موقت نزد خانواده میزبان، اگر والدین زیستی او مراجعه نکنند یا صلاحیت‌شان برای سرپرستی فرزندشان احراز نشود، امکان تبدیل حکم امین موقت به سرپرستی دائم نیز وجود دارد.

الزاماتی قضایی برای صدور حکم سرپرستی موقت
یکی از نهادهای مرتبط با اجرای طرح امین موقت، نهاد دادستانی کل کشور و مراکز استان‌هاست. درواقع با ورود مستقیم نهاد دادستانی به این طرح و قانون، ارزیابی و تحلیل فرایند بازپیوند کودکان به خانواده یا تمهید پذیرش آنها از سوی خانواده‌های متقاضی فرزندخواندگی به‌عنوان یکی از مسائل مهم حقوقی و قضایی در اولویت قرار می‌گیرد تا با ایجاد هماهنگی کامل و جامع قضایی در کمیت و کیفیت صدور احکام واگذاری حضانت‌های موقت، هم فرهنگ فرزندخواندگی اشاعه یابد و هم تشریفات غیرضروری آن به‌درستی حذف شود. بدین‌ترتیب، زمان انتظار برای کودکان مشتاق حضور در محیط سالم و امن خانواده و نیز برای زوج‌های متقاضی فرزندپذیری به حداقل می‌رسد. صدور احکام تعیین امین موقت و سرپرستی و فرزندخواندگی دست‌کم 2‌تا 4 ‌ماه به طول می‌انجامد و دادستانی می‌تواند با استفاده از ضوابط پیش‌بینی‌شده در قانون حمایت اطفال و نوجوانان، با صدور موقت، اجازه وارد شدن کودک به‌صورت موقت تا صدور حکم لازم از سوی دادگاه را به خانواده‌های متقاضی فرزندخواندگی که شرایط و صلاحیت‌های قانونی آنها پیش‌تر در کمیته فرزندخواندگی بهزیستی با حضور کارشناسان متعدد تأیید شده، صادر کند. با صدور حکم و اجرایی شدن آن، کودک به‌صورت آزمایشی در اختیار خانواده قرار می‌گیرد و از رسوب و ماندگاری غیرموجه در این مراکز جلوگیری می‌شود.

چالشی بر سر راه
تصوری که طرح امین موقت در اذهان عمومی ایجاد می‌کند، واگذاری‌های موقت و متعدد کودکانی است که در شرایط سنی آسیب‌پذیری قرار دارند. این شاید مهم‌ترین انتقاد به طرح امین باشد که سازمان بهزیستی بارها در دفاع از آن، دلایلی را بیان داشته است؛ اول اینکه طرح امین در راستای کیفیت‌بخشی به خدمات مرتبط با سرپرستی کودکان بدسرپرست اجرا می‌شود؛ دوم اینکه درصورت اتمام زمان حضانت موقت، کودک به خانواده‌ای دیگر جز خانواده اصلی خود سپرده نمی‌شود و سوم اینکه نگهداری کودکان بدسرپرست در مراکز پرورشگاهی، شیرخوارگاه‌ها یا خانواده‌های تجمعی نیز باعث ایجاد وابستگی در آنها می‌شود که اتفاقا میزان آن وابستگی، بیشتر از وابستگی ناشی از حضور موقت آنها در یک خانواده متقاضی و تأیید شده است.
در نهایت سازمان بهزیستی تأکید دارد که فرایند اجرای احکام سرپرستی موقت زیرنظر مستقیم کارشناسان و روانشناسان متخصص انجام می‌شود.
امید است با اجرایی شدن این طرح  در استان‌های مختلف با درنظر گرفتن وجوه حمایت روانی از کودکان بدسرپرست گامی موثر برای ارتقای سطح سلامت روان این کودکان برداشته شود.

خبر خوب
بعد از وقفه‌ای طولانی در صدور احکام مربوط به حضانت موقت کودکان بدسرپرست استان تهران، 81شهریور2041 نخستین حکم امین موقت و سرپرستی از کودکی خردسال در شهرری صادر شد. در راستای این حکم، زوج متقاضی، کودک خردسال را برای مدت معینی در آغوش گرفتند.