نذر آب

سعیده مرادی

از گذشته‌های دور تاکنون نذر آب در میان مردم کشورمان مرسوم بوده است و این پیمان هم مانند بسیاری از سنت‌ها، روایت‌های خواندنی پنهانی در دلش دارد که در هر دوره تاریخی با دیگری متفاوت بوده است.  علیرضا زمانی، تهران‌پژوه که سال‌ها در این زمینه تحقیق و پژوهش انجام داده برای ما از ماجرای نذر آب مردم سال‌های دور پایتخت می‌گوید؛ روزهایی که ساخت قنات، آب‌انبار و سقاخانه با اهداف خاص در گوشه و کنار این شهر شروع شد و تا به امروز که این سنت به اشکال جدید ادامه دارد.



وقف رایج آب در دوره قاجار

از زمانی که تهران توسط شاه‌طهماسب به‌عنوان پایتخت مورد توجه قرار گرفت و روند شهری‌شدن را شروع کرد، موضوع آب شکل جدی‌تری به‌خود گرفت. به‌ویژه در زمان آغامحمدخان قاجار که تهران به‌عنوان پایتخت انتخاب شد و روند افزایش جمعیت شکل سریع‌تری به‌خود گرفت. طوری که جمعیت تهران در این زمان حدود 15هزار نفر بود و این افزایش جمعیت ادامه داشت به شکلی که در دوره فتحعلی شاه جمعیت تهران به حدود 50هزار نفر ‌رسید. در دوره ناصرالدین شاه قاجار هم با شکل‌گیری حصار ناصری نیز جمعیت چند برابر شد. با پایتخت‌شدن تهران و این روند افزایش جمعیت نیاز به آب ابعاد مهم‌تری پیدا کرد و در این شرایط وقف آب مطرح شد؛ وقف‌هایی در قالب ساخت قنات، آب‌انبار و سقاخانه که خیلی جدی در جامعه آن روزگار رواج داشت. وقف قنات از نخستین وقف‌های آب در تهران بود که از زمان فتحعلی‌خان قاجار رواج پیدا کرد اما بیشترین وقف قنات مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه است. حتی یکی از قنات‌های وقفی به دستور مستقیم ناصرالدین‌شاه ساخته شد که به قنات آب ناصری معروف بوده است.

پای استطاعت مالی درمیان بود


یکی از تأسیسات عمومی و ضروری شهر تهران در دوره قاجار آب‌انبارهای وقفی بود که با هدف تأمین آب شرب مردم شهر در محله‌های مختلف ساخته می‌شد و تعداد آنها در دوره قاجار چیزی حدود 72آب‌انبار بود. آب‌انبارهای عمومی، اغلب به همت اهل خیر و برای کسب ثواب، ایجاد می‌شد و خدمات‌رسانی می‌کرد، به‌طوری‌که از دوران صفویه به بعد، سقف‌های مسطح برای آب‌انبارها باب شدند تا بانیان روی آن مسجد بسازند و ثوابی دوچندان ببرند. آب‌انبارهای تهران نیز معمولا سقف‌های مسطح داشت و روی آنها نمازخانه یا مسجد ساخته می‌شد. مساجد بسیاری در تهران دارای آب‌انبار بودند. علاوه بر طبقات اجتماعی پردرآمد، گاه افراد عادی و غیرسرشناس نیز بنابر استطاعت خود، آب‌انبارهای کوچک زیر اتاق خانه‌ها یا مغازه‌هایشان را وقف می‌کردند. از دیگر قالب‌های وقف آب در زمان قاجار، سقاخانه‌ها بوده که برای مردم اهمیت مذهبی و معنوی داشته است. بانیان آنها بیشتر به‌منظور ثواب‌بردن، آن را می‌ساختند و نگهداری می‌کردند. برخی سقاخانه‌ها دائمی بودند و برخی دیگر در زمان‌های خاص به‌ویژه هنگام عزاداری‌ماه محرم برپا می‌شد. برای آگاهی‌دادن به رهگذران در شب، شمع‌هایی در اطراف سقاخانه روشن می‌کردند.

رواج مخازن فلزی آب

آداب نذر آب که دیگر در میان مردم متداول شده بود، در دوره پهلوی هم ادامه داشت به‌طوری‌که با رشد چشمگیر جمعیت، آب‌انبارها و قنات‌ها دیگر پاسخگوی نیاز مردم نبود، به همین دلیل دولت تصمیم گرفت آب را در شهر لوله‌کشی کند و در همین راستا با چند شرکت خارجی وارد گفت‌وگو شد اما این طرح در آن زمان موفق نشد و به سرانجام نرسید. تا اینکه در سال1324لوله‌کشی آب تهران شروع شد و آب از طریق لوله‌های آب به خانه‌های مردم رسید. با لوله‌کشی تهران، شکل وقف آب نیز تغییر کرد. آب‌انبارها و قنات‌ها کم‌رنگ شدند و آب آنها برای آبیاری فضای سبز تهران مورد استفاده قرار گرفت و فشاری‌های آب و مخازن فلزی جایگزین قنات‌ها و آب‌انبارها شد. در آن زمان بر سر بیشتر محله‌ها و خیابان‌ها، فشاری‌های آب وجود داشت و مردم برای مصارف غیرشرب خود از آنها استفاده می‌کردند. از دوره پهلوی دوم نیز مخازن فلزی آب توسط خیرین در شهر جایگزین شد و اینگونه خیران، تشنه‌لبان را سیراب می‌کردند. البته در این دوره سقاخانه‌ها نیز وجود داشت و کارکرد خود را حفظ کرده بودند.

نذرهای به‌روز

نذر آب در تهران همچنان به قوت خود باقی است. اگرچه شکل آن کاملا تغییر کرده، اما از اهمیت آن چیزی کم نشده است و امروزه مردم به‌صورت‌های مختلف به وقف یا اسم امروزی آن نذر آب می‌پردازند. در تهران به‌ویژه با گرم‌شدن هوا این موضوع بیشتر نمودپیدا می‌کند،‌ به‌طوری که برخی از مغازه‌دارها یا خانواده افراد متوفی یا کسانی که بدون دلیل و فقط با نگاه معنوی و تنها با هدف کسب ثواب با قرار‌دادن آب‌سردکن در پیاده‌رو و جلوی در خانه و مغازه‌شان یا توزیع بطری‌های آب‌معدنی به رهگذران تشنه آب صلواتی، هدیه می‌دهند. البته نذر آب به اینجا ختم نمی‌شود و یکی دیگر از نذرهای رایج به این شکل است که مردم هزینه یک بطری آب‌معدنی را هر‌ماه یا در مناسبت‌های مذهبی مختلف به‌حساب خیریه یا خیری واریز می‌کنند که پول‌های آن صرف تهیه آب از طریق حفر چاه، لایروبی قنوات، تانکر آبرسانی و... می‌شود که این نذر زندگی نیز به‌حساب می‌آید.