قصه آسیاب کوچیکه یوسف‌آباد
هنوز هم یک آسیاب آبی در تهران نفس می‌کشد
فکرش را بکنید حدود 150سال قبل جایی حوالی خیابان‌های 51و 53یوسف‌آباد امروزی، باغ بزرگ و آسیاب کوچکی بود که خیلی‌ها از آبادی‌های درکه تا ونک گندم‌هایشان را بار قاطر می‌کردند و به آسیاب «حاج ابوالقاسم عجایبی معروف به دستگیر» می‌آوردند تا آرد شود؛ آسیابی که اکنون پشت‌بامش با خیابان اسدآبادی همسطح شده است. آخرین مقصد یازدهمین تور تهرانگردی مرکز تهران‌شناسی همشهری آسیاب آبی یوسف‌آباد بود که وارثان این آسیاب هم در آنجا حضور داشتند.
آسیاب گاومیشی
حاج سیداسماعیل عجایبی که به همراه سید جلال عجایبی به آنجا آمده‌اند از وارثان و حافظان آسیاب آبی یوسف‌آباد هستند. حاج‌اسماعیل که سال‌ها برای نگهداشت این آسیاب تلاش کرده تعریف می‌کند: «این آسیاب که زمان قاجار ساخته شده مدتی به‌دست مستوفی‌الممالک بود و او از آن نگهداری می‌کرد. اما از سال 1322پدرم عرصه آسیاب را خرید و از آن سال در اختیار ما بوده است. قبلا 2آسیاب در این محدوده فعال بود؛ یکی با عنوان آسیاب کوچیکه و دومی آسیاب بزرگ که به آن آسیاب «گاومیشی» هم می‌گفتند و آن طرف خیابان بود. البته زمان ساخت بزرگراه رسالت، آسیاب گاومیشی از بین رفت. یادم هست این دو آسیاب تمام آرد خبازهای آبادی‌های اطراف از ونک تا اوین و درکه را تأمین می‌کرد و روزانه بیش از 30خروار آرد در آن تولید و توزیع می‌شد.»
چرخ 4آسیاب با یک قنات می‌چرخید
حاج سیداسماعیل به عصایش تکیه می‌کند و تعریف می‌کند: «غلات یا بنشن را هم اینجا آرد می‌کردند. آسیاب را در قسمت گودتری ساخته بودند که آب به آنجا سرازیر می‌شد. یک تنوره‌ای هم برای آسیاب درنظر گرفته بودند که از طریق مخزن، آب قنات با فشار زیاد داخل تنوره می‌شد و قسمت چوبی زیر آسیاب را می‌چرخاند. در واقع سنگ زیرین ثابت و سنگ رویی می‌چرخید و مسیرآبی در قسمت زیر سنگ وجود داشت که آب به خارج از آسیاب میرفت. این آب از انتهای خیابان مستوفی سابق یا همان خیابان شهید اکبری، می‌گذشت و به سمت پارک ساعی فعلی که ایستگاه آبشار است میرفت و از آنجا هم به سمت پایین جاری بود. در آنجا یک قهوه‌خانه به نام کافه «علی‌خان» قرار داشت و کسانی که می‌خواستند از تهران به سمت شمیرانات بروند، آنجا اتراق می‌کردند و به‌خاطر این آبشار جای باصفایی بود. آب قنات تا بیمارستان شماره یک ارتش ادامه پیدا می‌کرد و آنجا هم آسیاب دیگری وجود داشت. علاوه بر آن، آسیاب بهجت‌آباد هم از آب این قنات تامین می‌شد. در واقع آب قنات یوسف‌آباد، چرخ 4آسیاب را می‌چرخاند.»
حاجی دستگیر که بود؟
حاج سیدابوالقاسم عجایبی صاحب چند نانوایی در محله یوسف‌آباد هم بود. عجایبی که اهالی محل به‌خاطر ویژگی‌های اخلاقی و کمک‌هایش به مردم به او لقب «دستگیر» داده بودند، در آن زمان مسجد سادات را هم در محله ساخت که هنوز سرپاست و از دیگر یادگارهای او در محله یوسف‌آباد به شمار می‌رود. بنای تاریخی آسیاب آبی یوسف‌آباد به‌صورت چهارطاقی ساخته شده است. در این نوع معماری، از چهار طرف ستون‌هایی نصب می‌شد تا بار پشت‌بام و سقف بر دوش ستون‌ها قرار بگیرد و مانع از فروریختن آن شود. از 3-2 سال قبل مرمت این بنای تاریخی آغاز شده و با تلاش‌های پسران حاج‌ابوالقاسم، قرار است به‌عنوان موزه آسیاب بازگشایی و کنار آن نیز نانوایی با همان سبک و سیاق قدیمی ساخته شود.
آسیابی که دیگر نیست
آسیاب «والی» حوالی پل چوبی در خیابان امامی قرار دارد. تنها آثار به‌جای مانده از این آسیاب دیوار آجری بلندی است که دری ندارد و آن سویش پیدا نیست. برای دیدن آسیاب باید به پشت‌بام خانه چسبیده به آن بروید. از این پشت‌بام می‌توانید زمین خاکی کنار خانه را ببینید که گودال‌هایی بزرگ در آن حفر شده است. زیر این گودال‌ها بخشی از بنای آسیاب دیده می‌شود که تقریباً چیزی از آن باقی نمانده است.
