بازگشت سوریه به جهان عرب از مسیر جده

بهاره محبی- روزنامه‌نگار

عربستان‌سعودی رهبری بازگرداندن رسمی بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه، به حلقه درونی جهان عرب را به‌ دست گرفته است؛ اقدامی که با توجه به مخالفت‌های آشکار واشنگتن می‌تواند به معنی پیروزی برای ایران و روسیه در برابر آمریکا باشد. این بخشی از گزارش بلومبرگ درباره رویدادهای این روزهای منطقه است. این خبرگزاری با اشاره به نشست کشور‌های شورای همکاری خلیج‌فارس در شهر جده عربستان در روز جمعه نوشته است: عربستان‌سعودی به‌دنبال این است که کشورهای عضو اتحادیه عرب در نشست ‌ماه آینده به‌طور رسمی به تعلیق عضویت سوریه در این نهاد پایان دهند؛ ایده‌ای که دولت امارات متحده عربی نیز از آن حمایت می‌کند.
سوریه در پی اعتراض‌های سال۲۰۱۱ از سوی کشورهای عربی طرد شد. اتحادیه عرب در همان سال عضویت سوریه را در این اتحادیه به حالت تعلیق درآورد و بسیاری از کشورهای عربی دیپلمات‌های خود را از دمشق فراخواندند اکنون اما روند بازگشت سوریه به اتحادیه عرب وارد مراحل حساسی شده است و عربستان‌سعودی به‌عنوان جدی‌ترین مخالف دولت بشار اسد به صف کشورهایی پیوسته که قصد دارند تا روابط خود را با دمشق عادی‌سازی کنند.
روزنامه عکاظ عربستان نیز در این‌باره نوشته است: «پس از احیای غیرمنتظره روابط با ایران در‌ماه گذشته، ریاض اکنون می‌خواهد در خط مقدم ابتکارات برای عادی‌سازی روابط با سوریه قرار گیرد و اطمینان حاصل کند که هیچ ‌چیزی تلاش‌های بلندپروازانه‌اش برای اصلاحات اقتصادی را مختل نمی‌کند. اگرچه اتحادیه عرب با قدمت 80ساله از نظر سیاستگذاری جهانی دارای وزن نسبتا کمی است، اما بازگشت سوریه به این نهاد به‌لحاظ دیپلماتیک از اهمیت نمادین برخوردار است و نشان می‌دهد که ضریب نفوذ آمریکا در منطقه به‌طور چشمگیری کاهش یافته و شکاف میان منطقه و دولت‌های غربی به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است.» روز گذشته یعنی یک‌روز پس از سفر تاریخی «فیصل مقداد» وزیر خارجه سوریه به ریاض، عربستان‌سعودی میزبان نشستی برای تبادل نظر درخصوص بازگشت سوریه به اتحادیه عرب بود. وزرای خارجه عربستان و سوریه از آغاز روند از سرگیری خدمات کنسولی و پروازهای میان 2کشور خبر داده‌اند. پیش‌تر منابعی به رویترز گفته بودند که ریاض و دمشق برای بازگشایی سفارت‌های خود پس از‌ ماه مبارک رمضان به توافق رسیده‌اند. وزارت خارجه عربستان دستیابی به توافق را تأیید نکرد اما گفت که در حال مذاکره با وزارت خارجه سوریه برای ازسرگیری خدمات کنسولی است.

بازگشت گام به گام سوریه به جهان عرب
امارات متحده عربی: نزدیک به 2ماه از وقوع زمین‎لرزه مرگبار در ترکیه و سوریه می‌گذرد. از آن زمان، برخی از کشورهای عربی تلاش‌ها برای برقراری مجدد روابط با سوریه را تسریع کرده‌اند با این حال نقطه آغاز عادی‎سازی روابط کشورهای عربی و سوریه به بیش از 2سال پیش بازمی‌گردد. در آن زمان امارات برای کنار گذاشتن اختلافات با دمشق پیش‌قدم شد. ابوظبی سال گذشته، مدت کوتاهی پس از اعزام وزیر‌خارجه خود به دمشق در سال2021، متعهد شد که یک نیروگاه خورشیدی در سوریه بسازد که نخستین سرمایه‌گذاری یک کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس در سوریه پس از یک‌دهه ناآرامی بود. پس از دیدار وزیر خارجه امارات با بشار اسد بود که زمزمه‌های جدی مبنی‌بر تلاش و وساطت برخی از کشورهای عربی به‌خصوص کشورهای حوزه خلیج‌فارس برای بازگرداندن دولت سوریه به اتحادیه عرب مطرح شد.
عمان: سفر حدود 3‌ماه پیش بشار اسد به عمان نخستین سفر خارجی به یک کشور عربی پس از سال۲۰۱۱ بود. عمان در جریان زلزله مرگبار در سوریه جزو نخستین کشورهای عربی بود که جهت کمک به دولت دمشق اعلام آمادگی کرد و به دستور سلطان عمان در این زمینه یک پل هوایی بین 2کشور برای ارسال کمک‌‌های بشردوستانه ایجاد شد.
اردن: اردن هم که متحد نزدیک واشنگتن است در ماه‌های گذشته گذرگاه‌های مرزی خود با سوریه را بازگشایی کرده است. روابط تجاری میان 2کشور نیز به سطح قبل از جنگ داخلی سوریه بازگشته است. 2کشور همسایه گام‌های مثبتی را در زمینه احیای روابط برداشته‌اند؛ از گفت‌وگوی تلفنی «عبدالله دوم» شاه اردن با بشار اسد گرفته تا ازسرگیری پروازها میان دمشق و امان.
بحرین: بحرین روابط دیپلماتیک خود را با سوریه از سال۲۰۱۸ از سر گرفته است. «حمد بن عیسی آل‌خلیفه» پادشاه بحرین نیز پس از وقوع زلزله برای نخستین‌بار در طول یک‌دهه گذشته با بشار اسد گفت‌وگوی تلفنی داشت.
عراق: این کشور در کنار الجزایر و لبنان در زمره کشورهای مخالف اخراج سوریه از اتحادیه عرب در سال2011 بود. عراق حتی تا مرحله دعوت از دمشق برای شرکت در کنفرانس بغداد هم پیش رفت، اما زیر بار فشار آمریکا و برخی متحدان منطقه‌ای آن، دعوت از دمشق را پس گرفت.
مصر: «عبدالفتاح السیسی» رئیس‌جمهور مصر، جزو نخستین رهبران عرب بود که پس از زلزله با بشار اسد تماس گرفت و از آمادگی قاهره برای کمک به سوریه خبر داد. قاهره همچنین در ادامه روند روبه رشد عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با دمشق بر بازگشت سوریه به اتحادیه عرب تأکید کرد؛ گرچه اخیرا گزارش‌هایی منتشر شده مبنی بر اینکه قاهره برای بازگشت سوریه به باشگاه کشورهای عربی شروطی را مطرح کرده است.

شروط مخالفان بازگشت سوریه به اتحادیه عرب
نشست جده در شرایطی برگزار شد که روزنامه آمریکایی «وال استریت ژورنال» گزارش داده بود که ۵کشور عربی ازجمله مراکش، کویت، قطر، مصر و یمن شروطی را برای بازگشت دمشق به اتحادیه عرب مطرح کرده‌اند. بنابر این گزارش، این کشورها از بشار اسد می‌خواهند که ابتدا با مخالفان سیاسی سوریه ارتباط برقرار کند و امکان نقش‌آفرینی تمام مردم سوریه در آینده این کشور را فراهم کند. در گزارش وال‌استریت‌ژورنال آمده، برخی از کشورها همچنین ورود نیروهای عربی به سوریه برای حمایت از آوارگان و توقف قاچاق مواد‌مخدر را مطرح کرده‌اند. برخی از کشورهای عربی نیز خواسته‌های دوجانبه مطرح کرده‌اند. برای مثال، مراکش از دولت اسد خواسته است به حمایت خود از جبهه جدایی‌طلب پولیساریو که خواهان استقلال صحرای غربی است، پایان دهد. دولت برکنارشده یمن نیز با وجود همسویی نزدیک با ریاض به‌دلیل حمایت سوریه از انصارالله یمن، با عادی‌سازی فوری روابط با این کشور مخالف است. به اعتقاد کارشناسان، درحالی‌که وجود اکثریت برای پذیرش مجدد سوریه به اتحادیه عرب کافی است، اما تنها اجماع است که می‌تواند اعضا را ملزم و مشروعیت لازم برای گفت‌وگو با جامعه بین‌المللی جهت لغو تحریم‌ها را فراهم کند.

مکث
دستورکار 4ماده‌ای آنکارا برای عادی‌سازی روابط با دمشق
علاوه‌بر کشورهای عربی، آنکارا نیز در حال برنامه‌ریزی برای عادی‌سازی روابط با سوریه است. روزنامه ترکیه‌ای حریت اواخر هفته گذشته با اشاره به دستورکار 4ماده‌ای ترکیه برای عادی‌سازی به نقل از منابع دیپلماتیک نوشت، مذاکرات برای عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه در دیدار وزرای خارجه 2کشور که قرار است به‌زودی برگزار شود ادامه خواهد یافت. ترکیه 4مورد را در دستورکار خود دارد؛ کمک‌های بشردوستانه به‌ویژه پس از زلزله‌های مرگبار فوریه، بازگشت آوارگان، نمایندگی مخالفان سوری و احیای روند سیاسی و همچنین مبارزه با تروریسم، ازجمله فعالیت‌های حزب کارگران کردستان در شمال سوریه. 

تحلیل

بازگشت قریب‌الوقوع سوریه به اتحادیه عرب
آنا جیکوب، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران :گرچه نخست‌وزیر قطر از مخالفت کشورش با بازگشت سوریه به اتحادیه عرب سخن گفته و اعلام کرده مواردی که باعث شده تا دمشق از این اتحادیه اخراج شود همچنان به قوت خود باقی است اما واقعیت این است که چشم‌انداز بازگشت سوریه به این اتحادیه بسیار روشن است؛ چراکه مواضع اغلب کشورهای منطقه نسبت به دولت سوریه دستخوش تغییر شده و حتی لحن انتقادی دوحه نیز نسبت به دولت بشار اسد بسیار نرم‌تر از گذشته شده است. دلیل اصلی آن هم خواست عربستان‌سعودی برای آغاز روابط با سوریه است. نزدیک شدن پادشاهی سعودی به سوریه ممکن است که بخشی از رویکرد جدید ریاض در قبال ایران نیز باشد که برخلاف دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق آمریکا، دیگر به‌دنبال فشار حداکثری بر تهران نیست و راه تعامل و دیپلماسی را در پیش گرفته است. در این میان، نکته قابل توجه این است که تحریم‌های آمریکا علیه سوریه که قویا مخالف عادی‌سازی روابط اعراب با دمشق است می‌تواند به مانعی برای سرمایه‌گذاری و توسعه همکاری‌های اقتصادی میان طرفین تبدیل شود.