پرونده متهم نامرئی

زهرا خلجی-روزنامه‌نگار

علیرضا منادی سفیدان، رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس به تازگی درباره مسئله مسمومیت دانش‌آموزان اعلام کرده که براساس تحقیقات صورت گرفته گاز N2 یا همان نیتروژن در سم منتشر شده در مدارس وجود داشته است. اما این گاز که در حالت عادی سمی به‌حساب نمی‌آید چطور باعث بد حال شدن دانش‌آموزان می‌شود؟
نیتروژن یک گاز بی‌رنگ، بی‌مزه و بی‌بو است که تا 78درصد حجم هوا را تشکیل می‌دهد. این گاز در حالت عادی سمیت فیزیولوژیکی مستقیم ندارد. اما اکسیدهای نیتروژن‌گازهایی هستند که به‌عنوان محصول جانبی در انفجارها و به‌عنوان تجزیه سوخت موشک استفاده می‌شوند. اکسیدهای نیتروژن در اگزوز موتور هم هستند و هنگام پرکردن سیلوها با دانه‌هایی با محتوای نیتریت بالا تولید می‌شوند.
به این ترتیب خطرناک‌ترین اکسیدهای نیتروژن، اکسید نیتریک و دی‌اکسید نیتروژن هستند. اکسید نیتریک بی‌رنگ است و در جو اکسید می‌شود و دی‌اکسید نیتروژن تشکیل می‌دهد. دی‌اکسید نیتروژن بو دارد و یک گاز اسیدی و بسیار خورنده است که می‌تواند بر سلامت و محیط‌زیست ما تأثیر بگذارد.

نیتروژن سمی
دی‌اکسید نیتروژن و سایر اکسیدهای نیتروژن در محیط‌های مختلف شغلی یافت می‌شوند؛ مثلا ماشین‌های لایه بردار یخ طی احتراق منبع سوخت آنها اکسیدهای نیتروژن تولید می‌کنند. برای یک پیست اسکیت روی یخ سرپوشیده با تهویه ضعیف قرار گرفتن در معرض آن می‌تواند خطرناک باشد. در سال1987، 116نفر که در یک بازی هاکی روی یخ در مینه‌سوتا شرکت کردند، علائم مختلفی از سرفه تا هموپتیزی را به‌دلیل قرار گرفتن در معرض دی‌اکسید نیتروژن زیاد گزارش کردند. استنشاق گازها، ذرات هوازی، دود یا گردوغبار متعدد ممکن است باعث آسیب ریه، خفگی یا اثرات سیستمیک شود. نمونه کلاسیک سمیت دی‌اکسید نیتروژن به‌عنوان بیماری پرکننده سیلو شناخته می‌شود. بیماری پرکننده سیلو زمانی رخ می‌دهد که بیمار دی‌اکسید نیتروژن را استنشاق کند که طی تجزیه سیلو تشکیل می‌شود. بیماران بسته به‌مدت قرار گرفتن در معرض و غلظت دی‌اکسید نیتروژن ممکن است علائم مختلفی تجربه کنند. اگر بیمار در ابتدا تماس قابل توجهی با دی‌اکسید نیتروژن داشته باشد، ممکن است با تنگی نفس، سرفه یا حتی علائمی مطابق با سندروم دیسترس تنفسی حاد (ARDS) ظاهر شود.

احتمال آسیب به ریه
احتمالا دی‌اکسید نیتروژن به سه روش به ریه‌ها آسیب می‌رساند: یا در مجاری هوایی به اسیدهای نیتریک و نیتروژن تبدیل می‌شود که به‌طور مستقیم به سلول‌های ساختاری و عملکردی ریه آسیب می‌رساند. یا تولید رادیکال‌های آزاد را آغاز می‌کند که منجر به اکسیداسیون پروتئین، پراکسیداسیون لیپیدی و آسیب غشای سلولی می‌شود و یا مقاومت در برابر عفونت را با تغییر عملکرد ماکروفاژها و ایمنی کاهش می‌دهد. واکنش فوری به قرار گرفتن در معرض بخارات اکسید نیتروژن ممکن است شامل سرفه، خستگی، حالت تهوع، خفگی، سردرد، درد شکم و مشکل در تنفس باشد.

خطر اکسید نیتروژن برای سلامتی
اکسیدهای نیتروژن (NO2، N2O4، N2O3 و N2O5) برای دستگاه تنفسی فوقانی و ریه‌ها حتی در غلظت‌های پایین تحریک‌کننده هستند. فقط یک یا دو نفس با غلظت بسیار بالا می‌تواند باعث مسمومیت شدید شود. بو به‌طور کلی یک ویژگی هشدار‌دهنده کافی برای مواجهه‌های حاد است. دی‌اکسید نیتروژن سنگین‌تر از هواست، به‌طوری که قرار گرفتن در معرض آن در مناطقی با تهویه ضعیف، محصور یا کم ارتفاع می‌تواند منجر به خفگی شود.

کودکان و اکسید نیتروژن
کودکانی که در معرض همان سطوح اکسیدهای نیتروژنی که بزرگسالان دریافت کرده‌اند، قرار می‌گیرند ممکن است آسیب بیشتری ببینند زیرا نسبت سطح ریه به نسبت وزن بدن آنها افزایش یافته است. علاوه بر این، آنها ممکن است در معرض سطوح بالاتری از دی‌اکسید نیتروژن نسبت به بزرگسالان در همان مکان قرار گیرند، زیرا قد کوتاهی دارند و  میزان بیشتری از دی‌اکسید نیتروژن  در سطح  نزدیک به زمین وجود دارد. قرار گرفتن در معرض غلظت تقریبا زیاد هوا می‌تواند باعث تحریک و التهاب چشم شود. کودکان به‌دلیل نسبت سطح بزرگ‌تر از وزن بدن در برابر سمومی که روی پوست تأثیر می‌گذارند آسیب پذیرتر هستند. هم دی‌اکسید نیتروژن و هم اکسید نیتریک گازهایی در دمای اتاق هستند. با این حال، دی‌اکسید نیتروژن به‌صورت مایع در دمای زیر 21درجه سانتیگراد وجود دارد و درصورت بلعیده شدن، باعث تحریک دستگاه گوارش یا سوختگی می‌شود.