بوپرنورفین؛ امیدی برای رهایی از اعتیاد

فاطمه عسگری‌نیا- روزنامه‌نگار

مبارزه با اعتیاد و اجرای برنامه‌های ویژه در این بخش، از ابتدای روی کار آمدن دولت سیزدهم در دستورکار دولت قرار گرفته است. گذشته از افزایش مبارزه با قاچاقچیان و کنترل مرزها در ستاد مبارزه با مواد‌مخدر، تلاش در بخش درمان معتادان و کاهش دغدغه خانواده‌های دارای فرد معتاد به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی در این بخش دنبال می‌شود. بنابر اعلام ستاد ملی مبارزه با مواد‌مخدر، در حال حاضر 4میلیون و ۴۰۰هزار نفر مصرف‌کننده مستمر و غیرمستمر مواد‌مخدر در کشور وجود دارد که با بعد خانوار آنان، حدود ۱۵میلیون نفر از جمعیت کشور به‌صورت روزمره دغدغه و نگرانی در عرصه مواد‌مخدر دارند. دغدغه‌ای که برای رفع آن یا باید هزینه‌های گران و سرسام‌آور کمپ‌های ترک اعتیاد را به جان بخرند یا هر روز با آسیب‌های ناشی از آن دست و پنجه نرم کنند.

امیدی به ترک دائمی
این روزها دیگر بستن فرد معتاد به تخت و استفاده از شیوه‌های قدیمی و سنتی برای ترک اعتیاد خریداری ندارد؛ بلکه خیلی از این افراد به‌صورت خودمعرف به مراکز درمان سرپایی اعتیاد مراجعه‌کرده و با دریافت دارو زیرنظر سازمان بهزیستی نسبت به رهایی از این بیماری اقدام می‌کنند. سالیان سال است که مراکز درمان سرپایی اعتیاد فعالیت خود را در سراسر کشور آغاز کرده‌اند اما خیلی از کارشناسان معتقدند برای اینکه این درمان‌ها به نتیجه برسد، علاوه‌بر خواسته قلبی فرد معتاد برای ترک اعتیاد، باید شیوه درمان هم اصولی و کارآمد باشد. اخیرا ستاد مبارزه با مواد‌مخدر اعلام کرده با داروی بوپرنورفین توانسته‌اند وسوسه مصرف مواد‌مخدر در میان معتادان حاضر در مراکز نگهداری ماده16 را قطع کنند. حالا قرار است از این درمان برای درمان زندانیان معتاد هم استفاده شود.

عوارض بوپرنورفین کمتر از متادون
آخرین مطالعات انجام‌شده در حوزه درمان اعتیاد حکایت از آن دارد که عوارض مصرف این دارو، به‌مراتب کمتر از متادون است. متادون دارای عوارضی چون خواب‌آلودگی، بی‌خوابی، یبوست، مشکلات جنسی، احساس نشئگی، احتمال اوردوز(مصرف بیش از اندازه) و... در میان مصرف‌کنندگان بوده است. در جلسات کمیته درمان، کاهش آسیب و حمایت‌های اجتماعی و کارگروه‌های تخصصی این کمیته، مقرر شده تا با سیاستگذاری و برنامه‌ریزی مناسب، درمان با داروی بوپرنورفین در سطح مراکز درمان اعتیاد کشور گسترش یافته و در عوض از تجویز و ارائه بدون اندیکاسیون داروی متادون کاسته شود.

داستان دنباله‌دار بوپرنورفین
در اوایل دهه90 تنها 20هزار نفر از بهبودیافتگان اعتیاد با مصرف بوپرنورفین موفق به ترک اعتیاد خود شده بودند. این در حالی است که در همان سال‌ها در کشوری مانند آمریکا، بوپرنورفین داروی اصلی ترک اعتیاد بود و مطالعات پژوهشگران آنها نشان داده بود که مصرف این دارو انگیزه افراد را برای ترک اعتیاد بیشتر می‌کند. این در حالی است که زمانی در همایش علمی اعتیاد و آسیب‌های روانی، بیان شده بود که «هم‌اکنون 400هزار نفر در ایران روی درمان با متادون قرار دارند؛ درصورتی که فقط حدود 20هزار نفر از بیماران معتاد در ایران، در حال درمان با بوپرنورفین هستند. جالب توجه است که در آمریکا، میزان مصرف این دو دارو، به نفع داروی بوپرنورفین است، به‌طوری که در سال 2005 میلادی، هزارنفر بوپرنورفین مصرف می‌کردند که این رقم در سال2009، به حدود 800هزار نفر رسیده است. هم‌اکنون نیز مصرف‌کنندگان این دارو در آمریکا به یک‌میلیون و 100هزار نفر رسیده‌اند و در واقع داروی اصلی درمان اعتیاد در آمریکا، بوپرنورفین است. همچنین نتایج پژوهشی در آمریکا نشان می‌دهد که تقریبا 2برابر افراد مورد مطالعه، علاقه بیشتری نسبت به مصرف بوپرنورفین تا متادون نشان می‌دهند و وقتی از آنان پرسیده می‌شود که چرا به مصرف بوپرنورفین علاقه دارید، تأثیر بسیار زیاد آن روی «وسوسه»  به‌عنوان یکی از عوامل اعتیاد را مطرح می‌کنند. 22درصد افراد مورد مطالعه اعلام کردند که بوپرنورفین برای کنترل وسوسه آنان مؤثر بوده است و این درحالی است که 13درصد افراد، متادون را برای کنترل وسوسه، مناسب دیده‌اند.» دکتر شهاب ساداتی، از درمانگران اعتیاد، نیز درباره این دارو به همشهری می‌گوید: «معجزه بوپرنورفین در میل بالای این دارو برای اتصال به گیرنده‌های افیونی است، درحالی‌که اثر آن بر گیرنده‌ها کم است. بوپرنورفین، هم ضد‌درد است و هم ایجادکننده درد و این ناشی از فعال‌سازی گیرنده‌های افیونی است. به‌خاطر همین ویژگی‌هاست که براساس یک مطالعه صورت گرفته روی بهبودیافتگان مصرف‌کننده این دارو، 22درصد افراد مورد مطالعه اعلام کردند که بوپرنورفین برای کنترل وسوسه آنان مؤثر بوده است.»

15هزار نفر تست شدند
دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر کشور هم اعلام کرده؛ داروی بوپرنورفین به‌صورت آزمایشی برای قریب به 15هزار نفر از افراد در مراکز تحت نظارت زندان‌ها تجویز شده که در نهایت منجر به کاهش 80درصدی اشتیاق افراد به مصرف مواد و کاهش 70درصدی رفتارهای پرخطر آنها شده است: «این رویکرد درمانی، بازتوانی و صیانت به‌عنوان یک اصل مهم سرلوحه درمان اعتیاد کشور قرار گرفته است.» به‌گفته او، داروی بوپرنورفین می‌تواند نقطه‌عطفی در کاهش آسیب و درمان معتادان باشد: «به زبان ساده، داروهایی که تا به حال در درمان یا کاهش آسیب استفاده می‌شدند، 100درصد مواد‌مخدر و آگونیستی بودند؛ یعنی تماما از موادمخدر استفاده می‌شد (مانند متادون)، اما این دارو میزان کمی از موادمخدر در آن وجود دارد و بخش عمده آن داروهایی هستند که جذابیت و اشتیاق را برای مصرف مجدد کم می‌کنند.»
اسکندر مؤمنی با بیان اینکه انواع مختلف این دارو؛ چه خوراکی، چه پوستی و چه تزریقی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان تولید و عرضه می‌شود، تأکید کرد؛ نکته مهم دیگر مدت اثر این دارو است: «با بررسی‌های صورت‌گرفته و با همکاری خوب وزارت بهداشت و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری موضوع داروهای جدید به بحث گذاشته شد و حدود 3سال قبل این را طرح کردیم و امروز بدون تردید نقطه‌عطفی در تاریخ درمان و شیوه‌های درمانی در کشور است که ما با وجود همه شرایطی که در کشور داریم، اما شرکت‌های دانش‌بنیان امروز به آخرین فناوری‌ها در حوزه دارو و شیوه‌های درمانی در اعتیاد دست پیدا کردند؛ قطعا در آینده این تحول اساسی را در حوزه درمان خواهیم دید.»
همزمان با تولید انبوه این دارو توسط شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی، چند اتفاق خوب دیگر هم در زمینه عرضه این دارو در کشور رخ داد که ازجمله آنها می‌توان به پایین آوردن قیمت تمام‌شده این دارو، تدوین شیوه‌های استفاده از این دارو در مراکز درمان و تهیه شیوه‌نامه آن توسط کمیته درمان و در نهایت آموزش درمانگران و پزشکان اشاره کرد. از سوی دیگر سال گذشته مصوب شد این دارو تحت پوشش بیمه قرار بگیرد که اعتبارات لازم به این امر اختصاص یافته است.

درمان بعد از خروج زندانیان از زندان
معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور هم درخصوص تأثیر استفاده از داروی بوپرنورفین در درمان اعتیاد معتقد است: «در گذشته از داروی بوپر‌نورفین برای درمان اعتیاد استفاده می‌شد اما به‌دلیل گرانی این دارو، متادون به‌عنوان داروی اصلی درمان مورد استفاده قرار گرفت. براساس مطالعات دانشگاهی این روش درمان می‌تواند تأثیرگذار باشد، اما هنوز پژوهشی در این خصوص منتشر نشده تا بتوان در مورد پایداری در درمان آنها اظهارنظر کرد.» فرهاد اقطار هم مانند خیلی از کارشناسان درمانگر اعتیاد امیدوار است این شیوه درمانی تأثیرات بهتر و ماندگارتری را در درمان اعتیاد داشته باشد: «سالیان سال است درمان اعتیاد با تجویز متادون در مراکز درمانی سرپایی، کمپ‌ها و حتی زندان‌ها برای معتادان دنبال می‌شود. این در حالی است که متادون خود مخدری است که جایگزین مخدر دیگری می‌شود و تأثیرات آن در طولانی‌مدت کاهش می‌یابد، متأسفانه سیاست‌های قبلی اینگونه بود که بیشتر روی متادون کار شود اما خوشبختانه وزارت بهداشت و کمیته درمان تصمیم گرفتند بوپر‌نورفین و داروهای دیگری که می‌توانند در افراد خاص جایگزین متادون شوند نیز مورد استفاده قرار گیرند.» اقطار برای اینکه این شیوه پیشنهادی همراه با نتایج مطلوب‌تری باشد می‌گوید: باید بعد از خروج معتادان از مراکز، در دوره ۶ماهه و یک‌ساله افراد مورد بررسی قرار گیرند، برای برخی بیماران باید درمان تا بعد از دوره ترخیص از مراکز نیز ادامه پیدا کند، لذا علاوه‌بر درمان افراد در زندان‌ها، معتادان نیازمند یک پروسه ادامه درمان و حمایت نیز هستند.

مکث
45درصد زندانیان، مرتبط با جرائم مواد‌مخدر هستند
به‌گفته رئیس سازمان زندان‌های کشور، ۴۵درصد از زندانیان مرتبط با جرائم موادمخدر هستند: «تعداد قابل‌ ملاحظه‌ای از زندانیان سایر جرائم هم درگیر اعتیاد هستند و طبیعی است که بخشی از بودجه ما در این زمینه هزینه می‌شود و ما یکی از شرکای ستاد مبارزه با مواد‌مخدر هستیم تا بتوانیم این وضعیت را سامان دهیم.» غلامعلی محمدی با بیان اینکه از سال۸۰ سازمان زندان‌ها در زمینه پیشگیری از اعتیاد پیشرو بوده است، می‌گوید:
«در کلینیک‌های مثلثی غربالگری بیماری‌های واگیردار مانند هپاتیت شناسایی می‌شود؛ همچنین با تأسیس مراکز درمان مواد‌مخدر و با استفاده از متادون و بوپرنورفین اقدام به درمان معتادان کرده‌ایم. برنامه‌های مشاوره و غربالگری سلامت روان نیز از دیگر اقدامات سازمان زندان‌هاست‌ تا شهریور‌ماه امسال ۳۳هزار نفر زندانی از طریق NA و ۴۴هزارنفر با استفاده از روش‌های پرهیزمدار تحت درمان قرار گرفته‌اند.»