از پروپاگاندا تا جهاد تبیین؛ تفاوت در کجاست؟

سیدمهدی سیدی-کارشناس رسانه

نبرد برای «فتح ذهن» به اندازه تاریخ قدمت دارد. ذهن، ظرف «شناخت» است و شناخت «حرکت‌دهنده» انسان. پس برای تغییر انسان‌ها باید ذهن آنان را تغییر داد. برای همین است که افراد بسیاری به‌دنبال تصاحب ذهن‌ها هستند. اگر این تلاش برای تصرف ذهن در عالم سیاست وارد شود، به آن «پروپاگاندا» می‌گوییم. پروپاگاندا یا تبلیغات سیاسی، مجموعه‌ای از اقدامات متراکم تبلیغی است که سعی می‌کند با شلیک اطلاعات هماهنگ و جهت‌دار، ذهن مخاطبان را مورداصابت قرار داده و گرایش جمعی مردم را به سمت اهداف خاص یک گروه سیاسی تغییر دهد؛ تا در نتیجه توده‌ها در دفاع یا دشمنی از یک مفهوم، شخص یا ساختار با یکدیگر «هم‌آهنگ» شوند. از آنجا که زمینه بروز و ظهور پروپاگاندا، در عالم سیاست است پس حتما رگه‌هایی از قدرت و مناسبات ثروت در آن تنیده می‌شود؛ آنچنان‌که در طول تاریخ تمیزترین پروژه‌های پروپاگاندا (و البته حامل کثیف‌ترین مفاهیم) توسط دیکتاتورها به اجرا درآمده است (از هیتلر گرفته تا صدام و داعش). مرور تاریخ نشان می‌دهد فرقه‌ها و گروهک‌ها توانسته‌اند با جوسازی عمومی و استفاده از تکنیک‌های روانشناسانه، ذهن‌ هواداران خود را به‌صورت کامل تسلیم و تخدیر کنند و در کمال ناباوری از آنان مزدوران بی‌باک و خطرناکی بسازند. اما همزمان در اندیشه سیاسی اسلام و انقلاب، مفاهیم دیگری برای مواجهه با ذهن‌ها مطرح است که در سرفصل اصلی و معاصر آن می‌توان به «جهاد تبیین» اشاره کرد.

پروپاگاندا و تبیین چه تفاوتی دارد؟
سؤال جدی اینجاست: اگر پروپاگاندا بد است، چرا برای ما خوب است و اگر خوب است، چرا برای دیگران بد؟ میان این دو مفهوم، مرزی ظریف برقرار است که آنها را به لحاظ ماهیت، روش و هدف از هم متمایز می‌کند:
پروپاگاندا به‌دنبال تسخیر بی‌چون و چرای ذهن است درحالی‌که تبیین به‌دنبال هدایت و آگاه‌سازی ذهن است. پروپاگاندا بر سرریز اطلاعات و بمباران اخبار تمرکز دارد اما تبیین بر تحلیل‌ها و تأمل‌ها استوار می‌شود. اولی یکسویه و قدرت‌طلبانه است و دومی تعاملی و دلسوزانه. اولی از «تبانی جمعی» برای تحقیر تفکر آزاد کمک می‌گیرد اما دومی با «تبیین عقلی» تولید عزت و معنویت می‌کند.
پروپاگاندا همچون جعبه سیاه و مرموز، اندرونی خود را نمایش نمی‌دهد اما تبیین همچون شیشه‌ای شفاف چیزی را پنهان نمی‌دارد. پروپاگاندا به‌دنبال دستکاری عقاید مخاطب است آن‌هم به‌صورت نامحسوس و حیله‌گرانه، اما تبیین به‌دنبال رشد عقاید صحیح انسانی است آن‌هم از دریچه آگاهی روشنگرانه.
 طراحان پروپاگاندا برچسب می‌زنند، ترس‌ها و تعصب‌ها را شعله‌ور می‌سازند، مسخره می‌کنند و با تکرار شعارهای فریبنده، دروغ‌های بزرگ را به جان مخاطب می‌اندازند. آنان حقیقت را قسمت کرده و به شخصیت رقیبان خود حمله می‌برند؛ در مقابل، تبیین مدافع حقیقت و پرچمدار عقلانیت پاکیزه است. کنشگری در مسیر پروپاگاندا، آسان و روان است اما مسیر تبیین، سخت و دشوار؛ برای همین است که تبیین از جنس «جهاد» است.