تاریخ موسیقی ایران وامدار نخستین‌های این صنعت است
ماجرای گام، گوشه و پیشدرآمد
موسیقی از روزگار قدیم در فرهنگ ایرانیان جایگاه ویژه داشته؛ شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ایرانیان از دوره باستان نسبت به یادگیری موسیقی و نواختن سازهای مختلف تلاش و کوشش می‌کردند. آموزه‌های موسیقی نسل به نسل تا دوره صفویه و زندیه منتقل شد تا اینکه در دوره قاجار مردم با موسیقی مدرن و کلاسیک آشنا شدند. برخی پژوهشگران حوزه موسیقی معتقدند فصل جدید کتاب تاریخ موسیقی ایران را باید از همان دوره نوشت و منابع مکتوب تاریخی هم بسیاری از نخستین‌های تاریخ موسیقی را متعلق به دوره قاجار می‌دانند؛ مثل نخستین مدرسه موسیقی یا نخستین سازهایی که وارد کشور شد و ارکسترهایی که برای نخستین‌بار تشکیل شد، اما واقعیت ماجرا این است که بسیاری از ابداع‌گران موسیقی سنتی هم در قرن‌های گذشته می‌زیسته‌اند.
یادگار موسیو لومر
روایت‌های مختلفی درباره تاسیس نخستین مدرسه موسیقی در ایران وجود دارد، اما به‌نظر می‌رسد تشکیلاتی که یک فرانسوی به نام «آلفرد ژان باتیست لومر» آن را مدیریت می‌کرد، نخستین مدرسه موسیقی باشد که در ایران شروع به فعالیت کرده است. شعبه موزیک دارالفنون، نخستین مدرسه موسیقی بود که در سال1248 به ریاست لومر تاسیس شد. با این حساب مربی فرانسوی را که در ایران به موسیو لومر مشهور شده بود، باید نخستین بنیانگذار مدرسه موسیقی در ایران بدانیم. شعبه موزیک دارالفنون هم با گذشت زمان تغییر نام داد و در سال1297 به‌عنوان یکی از واحدهای زیرمجموعه وزارت معارف و با عنوان «مدرسه موزیک» فعالیت کرد. چند سال بعد از تشکیلاتی شدن آموزش موسیقی به دانش‌آموزان تهرانی، یعنی از سال1312 تعلیم موسیقی به‌طور رسمی در برنامه‌های آموزشی مدارس قرار گرفت. لومر فرانسوی، نخستین کتاب آموزشی موسیقی با عنوان «نام نامه» را در ایران نوشت که توسط «مزین‌الدوله» نقاش‌‌باشی به فارسی برگردانده شد تا در دسترس جوانان قرار بگیرد. لومر جلد نخست این کتاب را به موضوع تئوری موسیقی غربی در ایران اختصاص داد و در جلد دوم به موضوع هارمونی در موسیقی پرداخت. او هارمونی را به موسیقی ایرانی معرفی کرد و در عین حال قطعات زیادی با الهام از موسیقی ایرانی ساخت. لومر در تهران درگذشت و در گورستان دولاب دفن شد.
هدیه ناپلئونی
رد پای فرانسوی‌ها در موسیقی ایران بسیار پررنگ است؛ چراکه در دوره قاجار به‌شدت در ایران رفت‌وآمد داشتند. پادشاهان قاجار هم فرانسه را مهد فرهنگ و هنر می‌دانستند و مدام به این کشور سفر می‌کردند. آنها در بازگشت از فرانسه برای ایرانی‌ها به‌اصطلاح سوغات می‌آوردند؛ در زمینه موسیقی هم اوضاع همین گونه است و پیانو که یک‌ساز کلاسیک و اروپایی است برای نخستین‌بار از فرانسه به ایران وارد شد. گفته می‌شود این پیانو به واسطه حجم کم و ابعاد جمع و جوری که داشته به‌راحتی به ایران انتقال داده شده و حمل آن آسان بوده است. نخستین فردی که پشت این‌ساز نشست و تلاش به نواختن آن کرد، محمدصادق خان سرورالملک، نوازنده سنتور دربار ناصرالدین شاه بود. او پس از اندکی تلاش و ضربه زدن روی کلاویه‌های پیانو گفت که کوک این دستگاه ماهور است. او نخستین فردی بود که کوک پیانو را به سبک ایرانی تغییر داد و با آن دستگاه شور را نواخت. به این ترتیب می‌توان از او به‌عنوان نخستین نوازنده پیانو در ایران نام برد. مشیر همایون شهردار، موسیقیدان، نوازنده پیانو و آهنگساز معروف ایرانی در خاطراتش نوشته: «این پیانو را در سال1314 هجری شمسی شخصا به اتفاق پدرم در منزل مرحوم عضدالدوله، پدر عین‌الدوله دیدم که روی آن به زبان فرانسه عبارتی نوشته شده بود حاکی از آنکه پیانوی مذکور را ناپلئون به فتحعلی‌شاه اهدا کرده است.»
صاحب پیشدرآمد
نام غلامحسین درویش هم به‌عنوان یکی از موسیقیدان‌هایی که تأثیر عمیقی روی موسیقی سنتی ایران گذاشته در تاریخ موسیقی ایران تکرار شده است؛ چنان‌که سعدی حسنی، پژوهشگر و موسیقی‌‌شناس ایرانی در کتاب «تاریخ موسیقی» درباره پیدایش موسیقی نوین ایران نوشته است: «نخستین تحول واقعی موسیقی را غلامحسین درویش از سال 1251 تا 1305 ایجاد کرد.» درویش‌خان در مدرسه دولتی موزیک تحصیل می‌کرد که متوجه یکنواخت بودن موسیقی ایرانی شد؛ به همین دلیل، آواز را که تا آن زمان، بدون ضرب و طولانی بود، خلاصه کرد و به‌صورت ضربی درآورد و علاوه بر درآمد که پیش از آواز نواخته میشد، قطعه ضرب دیگری به نام «پیشدرآمد» به آن اضافه کرد. گفته می‌شود با ظهور جنبش مشروطه، درویش‌خان در نخستین کنسرت‌‌هایی که در انجمن اخوت تشکیل شد، رهبری گروه ارکستر را بر عهده داشت. مهارت درویش در نوازندگی موجب شد تا او پس از مرگ ناصرالدین شاه (1313قمری) به دستگاه شعاع‌السلطنه پسر مظفرالدین شاه، والی فارس دعوت شود. علاوه براینها برگزاری کنسرت برای جمع‌آوری کمک برای قحطی‌زدگان روسیه، کنسرت برای ایجاد دبیرستان فرهنگ، کنسرت برای آتش‌سوزی آمل در سال ۱۲۹۶ خورشیدی، کنسرت برای بازسازی خرابی‌های آتش‌سوزی بازار و نیز کنسرت برای غارت‌شدگان ارومیه در سال ۱۲۸۶ خورشیدی ازجمله تلاش‌های او در دوران مشروطه بود.
بزرگ‌ترین نظریه‌پرداز موسیقی در تاریخ اسلام
موسیقی بعد از ورود اسلام به ایران هم طرفداران خاص خودش را داشته و دست بر قضا موسیقیدان‌های بزرگی در دوران بعد از اسلام در ایران ظهور پیدا کرده‌اند. ابونصر فارابی، نخستین دانشمند ایرانی است که پس از ورود اسلام به ایران درباره «فن موسیقی علمی و عملی» کتاب نوشت. این فیلسوف، ریاضیدان و موسیقیدان بزرگ ایران که در سده چهارم هجری می‌زیست، کتابی دارد تحت عنوان «الموسیقی الکبیر» که موضوع آن، ترویج موسیقی در دوره اسلام است و به زبان عربی نوشته شده است؛ به‌طوری‌که پژوهشگران فلسفه و فارابی‌پژوهان، معتقدند این فیلسوف نخستین نظریه‌پرداز مسلمان است که به بررسی فلسفی موسیقی پرداخته و هنوز هم آرای او در این زمینه معتبر است. فارابی هنر به‌طور کلی و موسیقی را به‌طور اخص نوعی نطق می‌داند که عقل خاص انسانی است. از دیدگاه او نغمات موسیقی را می‌توان هرچیزی دانست که به حس، تخیل و تعقل درآید. پس از فارابی، حکیم و دانشمند نامی ایران ابوعلی سینا هم در کتاب «شفا» بخشی را به‌عنوان تأثیر موسیقی بر سلامت جسم و روح اختصاص داد و ابوریحان بیرونی کتاب «الاستخراج الا وتار فی الدائره» را در زمینه موسیقی نوشت.
سوغات موسیو دوال
ویولن را هم باید در ردیف ادوات و آلات موسیقی که در دوره قاجار وارد ایران شد، دسته‌بندی کرد. بعد از تاسیس شعبه موزیک دارالفنون، مستشاران خارجی برای تعلیم موسیقی به تهران آمدند و سازهای جدید مثل «فلوت» و «قره نی» را با خودشان به ایران آوردند. موسیو دوال، یکی از همین مستشاران خارجی بود که از فرانسه به ایران آمد و 2سال در شعبه موزیک دارالفنون موسیقی تدریس کرد. این معلم فرانسوی استاد و نوازنده ویولن بود و این‌ساز را با قواعد مخصوص تعلیم می‌داد. از موسیو دوال به‌عنوان نخستین مربی و معلم ویولن در ایران نام می‌برند که شاگردان زیادی را تربیت کرد. حسن مشحون، موسیقیدان ایرانی در کتاب «تاریخ موسیقی ایران» از حسن هنگ‌‌آفرین به‌عنوان شاگرد خلف موسیو دوال و قدیمی‌ترین نوازنده ویولن در ایران نام برده، اما روح‌الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی»، از تقی دانشور، دیگر موسیقیدان دوره قاجار به‌عنوان نخستین ایرانی‌ای نام برده که با ویولن آشنا شده است.
مخترع گام و گوشه
درست است که بسیاری از سازهای اروپایی در دوره قاجار وارد ایران شدند، اما ریشه موسیقی در ایران به قرن‌های قبل از روی کار آمدن پادشاهان بی‌کفایت قاجار تعلق دارد. صفی‌الدین ارموی که در قرن هفتم هجری قمری می‌زیسته و در دربار «المستعصم» و «هلاکو» بوده، کتابی به‌نام «الأدوار فی‌الموسیقی» دارد که خیلی‌ها آن را یکی از شاخص‌‌ترین آثار در زمینه تئوری موسیقی ایرانی-اسلامی می‌دانند. صفی‌الدین ارموی، موسیقیدانی بوده که برای نخستین‌بار نت و آهنگ را مدون کرد و از حالت سماعی به‌صورت کتاب درآورد. برخی پژوهشگران حوزه موسیقی معتقدند صفی‌الدین «گام» را وارد موسیقی سنتی ایران کرد و برخی دیگر معتقدند او نخستین کسی بوده که برخی گوشه‌ها را در موسیقی ایرانی پدید آورده است. این موسیقیدان ایرانی که از کودکی به بغداد مهاجرت کرده بود در شرح حال خودش از ساختن آهنگ «طرب‌انگیز» یاد می‌کند. «طرب انگیز» یکی از شعبه‌ها و گوشه‌های دستگاه ماهور است که هم‌اکنون استادان موسیقی آن را می‌نوازند. صفی‌الدین برای نخستین‌بار نت را با الفبای ابجدی و عدد نوشت و با این شیوه، نغمه‌هایی را که قبلا از راه گوش و سینه به سینه نقل میشد، به‌صورت مکتوب درآورد. حالا چند سالی است شورای فرهنگ عمومی 6 بهمن مصادف با درگذشت صفی‌الدین ارموی این موسیقیدان قرن هفتم را به نام روز ملی موسیقی انتخاب و تصویب کرده است.
در همینه زمینه :
