غربت یار مهربان در روستاها

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

به‌رغم توسعه شهرنشینی در دهه‌های اخیر، هنوز آمار قابل‌توجهی از جمعیت کشور در روستاها زندگی می‌کنند که در مقایسه با جمعیت شهرنشین، به برخی امکانات فرهنگی دسترسی محدودتری دارند؛ ازجمله دسترسی به کتاب و کتابخانه‌های استاندارد که در بیشتر روستاها، مکانی با عنوان «کتابخانه» اصلا وجود ندارد. براساس آمار، در 37هزار روستای کشور، تنها حدود 800کتابخانه روستایی فعال وجود دارد که زیرنظر نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور فعالیت می‌کنند (حدود 2درصد). اگر بخواهیم به این آمار با جزئیات بیشتر نگاه کنیم، به‌عنوان مثال، تنها یکی از استان‌های کشور مانند استان زنجان 866روستا دارد که از این تعداد فقط 37روستا کتابخانه دارند؛ یعنی کمی بیش از 4درصد(براساس آمار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور). با این حال و به‌گفته مسئولان نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، اکنون حدود 800کتابخانه روستایی در سراسر کشور فعالیت دارند و توسعه کتابخانه‌های روستایی و ترویج فرهنگ کتابخوانی در این مناطق یکی از دغدغه‌های مسئولان فرهنگی کشور و نهادهای مرتبط ازجمله نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است. البته با نگاهی گذرا به تاریخچه کتابخانه‌های روستایی در اقصی نقاط جهان، متوجه می‌شویم شکل‌گیری و توسعه کتابخانه‌های روستایی در کشورهای مختلف با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. گزارش زیر، نگاهی گذرا به تاریخچه و شکل‌گیری کتابخانه‌های روستایی در جهان و ایران، از گذشته‌های دور تا به امروز است.

1 کتابخانه‌های سیار روستایی از نظر تاریخی مقدم بر کتابخانه‌های ثابت روستایی بوده‌اند. در سال‌های دور برای کتاب‌رسانی از چهارپایان، درشکه، سورتمه، اتومبیل، اتوبوس، هلی‌کوپتر و حتی افراد استفاده می‌شد.
2 ساخت کتابخانه روستایی ثابت در جهان عمر درازی ندارد. نخستین کتابخانه‌های روستایی با جنبش‌های ملی و اصلاح‌طلبانه و اندکی قبل از قرن بیستم راه‌اندازی شدند. مجارستان از نخستین کشورهایی است که در آستانه قرن بیستم به تأسیس کتابخانه‌های روستایی پرداخت. پس از مجارستان، هندوستان کتابخانه‌های روستایی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزار پشتیبانی برنامه‌های فرهنگی در روستا پذیرفت. کشورهای الجزایر، تانزانیا، اتیوپی، گینه بیسائو، ماداگاسکار، مالی، سودان، سوریه، اکوادور، ونزوئلا، هند و ایران 12کشوری بودند که در برنامه مبارزه با بی‌سوادی یونسکو، برای کمک به توسعه اقتصادی، در دهه‌1970 مورد توجه قرار گرفتند. اتیوپی، تانزانیا و گینه حرکت‌های درستی برای ایجاد و راه‌اندازی کتابخانه روستایی صورت دادند و تجربه‌های آنها الگوهای مناسبی به‌دست داد و مورد توجه کتابداران قرار گرفت.
3 ارائه خدمات کتابداری به روستاها در ایران مانند بسیاری از کشورها در آغاز به‌صورت کتاب‌رسانی و سیار بوده است. نخستین‌بار سال‌1325 هجری شمسی بنیادی به‌نام «خاور نزدیک» با راه‌اندازی کتابخانه‌ای سیار در منطقه ورامین(اطراف تهران) به مناطق روستایی کتاب ارسال کرد. فعالیت‌های این بنیاد تا سال‌1345 ادامه داشت.
4 سال‌1345، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نخستین کتابخانه روستایی را در منطقه دره‌شوری برای عشایر فارس راه‌اندازی کرد.
5 از شهریور‌1347، «وزارت تعاون و امور روستاها»، تأسیس خانه‌های فرهنگ روستایی را با هدف بالا‌بردن سطح اطلاعات عمومی و اجتماعی و ایجاد زمینه‌های مساعد برای پرورش و رشد استعداد روستاییان آغاز کرد. یکی از برنامه‌های «خانه فرهنگ روستایی» تشکیل و راه‌اندازی کتابخانه در روستا بود. این کتابخانه‌ها یکی از اتاق‌های خانه فرهنگ روستایی را به‌خود اختصاص می‌دادند. برخی از این کتابخانه‌ها تا امروز به فعالیت‌های خود ادامه داده‌اند.
6 وزارت «جهاد سازندگی» از 1358 تا 1362، کتابخانه‌های روستایی متعدد و متنوعی در روستاهای مختلف کشور راه‌اندازی کرد. وجود منع قانونی برای مشارکت وزارت جهاد سازندگی در فعالیت‌های فرهنگی در روستاها و تأثیر جنگ ایران و عراق باعث شد فعالیت کتابخانه‌های روستایی تا 1372 دچار وقفه‌هایی شود.
7 در 1375 وزارت جهاد سازندگی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کوشیدند روند توسعه کتابخانه‌های روستایی را احیا کنند، ولی تلاش‌های آنها دستاورد چندانی نداشت. پس از ادغام وزارت جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی و تشکیل وزارت جهادکشاورزی، این وزارتخانه دیگر رغبتی به این موضوع نشان نداد.
8 اکنون نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، متولی ساخت و توسعه کتابخانه‌های روستایی است و با برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته توسط این نهاد فرهنگی و اجرای طرح‌ها و برنامه‌های متعدد و متنوع، شاهد تحولی مثبت در عرصه کتابخوانی روستانشینان کشور هستیم.
9 موضوع خدمت‌رسانی در حوزه کتاب و کتابخوانی در میان روستاییان و عشایر کشور همواره یکی از اولویت‌های متولیان امور کتاب و کتابخوانی در میان روستاییان و عشایر، به‌ویژه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بوده و هست و روند خدمت‌رسانی از طریق کتابخانه‌های روستایی، کتابخانه‌های سیار و همچنین طرح‌های مختلفی ازجمله «کوله‌کتاب» و «پیشخان‌کتاب» و... در حال انجام است.
10 در سال‌های اخیر، طرحی در کشور به‌صورت مشترک بین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، وزارت کشور و سایر دستگاه‌های مؤثر و فعال در حوزه روستاها و عشایر با عنوان «جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب» برگزار می‌شود که طی آن روستاها و عشایر برتر که فعالیت‌های قابل‌توجهی در حوزه کتاب و کتابخوانی داشته‌اند، معرفی و تجلیل می‌شوند.
11 حدود ۴۰‌کتابخانه سیار از سوی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور فعالیت دارند که براساس مسیرشان در طول هفته به روستاهایی که در آنها کتابخانه وجود ندارد، خدمت‌رسانی می‌کنند.
12 یکی از گروه‌های هدف نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در حوزه کتاب و کتابخوانی عشایر هستند. طرح‌های متعدد و متنوعی را این نهاد با همکاری دستگاه‌هایی مانند بسیج عشایری، سازمان امور عشایر و سایر دستگاه‌های مسئول برای عشایر کشور در حوزه کتاب و کتابخوانی برگزار می‌کنند و یکی از ابتکارات در این زمینه، طرح «کوله‌کتاب» است که طی آن کتاب را در کوله‌های مناسبی برای توزیع قرار می‌دهند و در اختیار عشایری که علاقه‌مند به فعالیت در حوزه کتاب و کتابخوانی هستند، قرار می‌دهند. این کتاب‌ها پس از رسیدن به‌دست عشایر و مطالعه، بازمی‌گردد و دوره جدیدی از کتاب‌ها در اختیار آنها قرار می‌گیرد.