استرداد هدایای نامزدی

فاطمه عباسی-روزنامه‌نگار

تشکیل خانواده و آغاز زندگی زناشویی در میان اقوام گوناگون آنقدر مهم است که با آیین‌هایی شاد و رسومی مختلف جشن گرفته می‌شود و در این مراسم‌ هدایای باارزشی بین 2خانواده رد‌و‌بدل می‌شود. با این حال گاهی ممکن است این خانواده نوپا با چالش‌هایی جدی روبه‌رو شود و در این بین صحبت از بازگرداندن هدایا مطرح شود.

با این حال اگر هدایا به‌اصطلاح مصرف‌شدنی باشند، مثلا عطر، مواد‌خوراکی، پوشاک، گل، میوه، شیرینی و... که معمولا به مصرف می‌رسند و نگه داشته‌نمی‌شوند، قابل‌بازپس‌گیری یا مطالبه قیمت نیستند. نوع دیگری از هدایا، هدایایی هستند که با استفاده‌شدن از بین نمی‌روند، مانند طلاجات و زیورآلات یا اموال غیرمنقول مانند زمین و آپارتمان. اینگونه هدایا که معمولا نگهداری می‌شوند و با مصرف از بین نمی‌روند، قابل‌استرداد و محل‌بحث هستند. نکته مهم این است که اگر این هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشند، یعنی مثلا به سرقت رفته باشند، قابل‌استرداد نخواهند بود.
دانیال توسلی، وکیل باسابقه دادگستری توضیح داد که بعضا در عرف، فاصله وقوع عقد تا شروع زندگی مشترک، دوره نامزدی محسوب می‌شود اما از منظر قانون مدنی دوره بعد از خواستگاری تا زمان وقوع عقد، دوران نامزدی به شمار می‌آید.
در فرضی که نامزدی منتهی به ازدواج نشده، حالت اول، براساس ماده۱۰۳۷ قانون مدنی، هر یک از نامزدها می‌تواند هدایایی را که به طرف دیگر یا والدین وی داده، مطالبه کند و اگر عین هدایا موجود نباشد قیمت آنها یعنی معادل ارزش ریالی این هدایا بازگردانده می‌شود. البته اگر در دوران نامزدی یکی از نامزدها فوت کند و وصلت صورت‌نگیرد این قاعده اجرا نخواهد شد.

استرداد هدایا درصورت طلاق
هدایایی که زوج و زوجه (زن و شوهر) به یکدیگر داده‌اند، یک حالت دیگر هم دارد و آن اینکه طرفین زندگی مشترک خود را آغاز کرده و پس از مدتی به جدایی برسند؛ این مدیر حقوقی در توضیح افزود: «دوران عقد زمانی است که صیغه عقد جاری شده ولی هنوز زوجین با یکدیگر در یک منزل مشترک زندگی نمی‌کنند اما استرداد هدایا در دوران پس از وقوع عقد نکاح و آغاز زندگی مشترک متفاوت است.»
براساس رویه جاری، چنانچه احراز شود که تحویل طلا و جواهرات یا املاک خریداری‌ شده برای زوجه یا زوج به‌عنوان هبه یا عاریه در اختیار طرف مقابل گذاشته شده است درصورت اول با توجه به ماده۸۰۳ قانون مدنی و رعایت بندهای ذیل آن و درصورت دوم با درنظر گرفتن مقررات مربوط به عاریت قابل‌استرداد است. اما اگر ثابت شود که اشیای مذکور به‌صورت هبه معوض رد و بدل شده است در این صورت قابل‌استرداد نخواهد بود. با این وصف اگر یکی از طرفین هدایایی را به همسر خود داده و فاکتور خرید آنها را در اختیار دارد می‌تواند رجوع از هبه و استرداد آن هدایا را پیگیری کند.

‌ استرداد جهیزیه
 در قانون مدنی تعریفی از جهیزیه ارائه نشده اما بنا بر عرف، جهیزیه به اقلامی گفته می‌شود که به‌منظور استفاده و تزیین محل زندگی تهیه شده باشد.از منظر قانون و شرع، زن (زوجه) تکلیفی به تهیه و آوردن جهیزیه ندارد بلکه مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، تهیه اثاث منزل جزء نفقه زوجه محسوب شده و بر عهده مرد است، با این حال در بسیاری از مناطق کشورمان و براساس سنتی قدیمی، عروس‌خانم‌ها بعد از تهیه جهیزیه وارد زندگی مشترک خود می‌شوند. البته در بعضی مناطق ایران، تهیه بعضی از اقلام لازم برای تجهیز منزل بر عهده مرد است.
توسلی در این رابطه گفت: «تهیه جهیزیه توسط زن و انتقال آن به منزل مشترک جهت استفاده در زندگی مشترک، به منزله سلب‌مالکیت او (زوجه) نیست و با توجه به نبود تکلیف قانونی، زن هر زمان که بخواهد می‌تواند جهیزیه را مسترد کند اما معمولا این اتفاق زمانی می‌افتد که زوجه تمایل به ادامه زندگی مشترک ندارد.»
از طرف دیگر، شوهر هم نسبت به وسایلی که تهیه و خریداری می‌کند، با وجود وظیفه قانونی او در تهیه آنها به‌عنوان نفقه، مالکیت دارد و انتقال این وسایل به منزل مشترک از او سلب مالکیت نمی‌کند. بنابراین، اثاثیه‌ای که در گذر زمان و در اثر استفاده مستهلک شده و زوج جایگزین آن را خریداری کرده متعلق به مرد است و زوجه، زن، نمی‌تواند ادعای مالکیتی نسبت به آن داشته باشد و به همین صورت نیز وسایلی که زن به‌عنوان جهیزیه تهیه کرده است، درصورت وجود، قابل‌استرداد است.
در زمان اقدام برای طلاق، موضوع استرداد جهیزیه بسیار چالش‌برانگیز است و به همین دلیل برخی خانواده‌ها فهرست اقلامی که به‌عنوان جهیزیه با عروس‌خانم به منزل مشترک می‌فرستند را به امضای فامیل می‌رسانند، به‌اصطلاح سیاهه جهیزیه تهیه می‌کنند. با وجود تمام این قوانین و رسوم رایج، باید به‌خاطر داشته باشیم که کانون خانواده، پایگاهی محترم است و این هدایا و وسایل ابزاری برای بیان علاقه و احترام طرفین نسبت به ایجاد آن است اما ارزشمند‌تر، حفظ این کانون ارجمند با رعایت مهربانی و سازگاری است.