جاه‌طلبی ژئوپلیتیکی ترکیه در آسیای میانه

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، توسعه روابط با کشورهای آسیای میانه را در دستور کار قرار داده است. او پس از نشست ماه پیش سازمان همکاری شانگهای در تاجیکستان اعلام کرد که آنکارا به‌دنبال عضویت کامل در این سازمان سیاسی، اقتصادی و امنیتی است. اگر ترکیه عضو این سازمان شود، تنها عضو آن است که عضویت در پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را نیز دارد. به‌نظر می‌رسد اردوغان که این روزها رابطه چندان حسنه‌ای با متحدان غربی خود ندارد به‌دنبال جایگزین است و نفوذ رو به رشد ترکیه در آسیای میانه و گسترش دامنه اهداف ژئوپلیتیک این کشور در این بخش را می‌توان در همین چارچوب تفسیر کرد.
آنکارا پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991برای توسعه روابط فرهنگی و اقتصادی خود با کشورهای آسیای میانه آژانس «همکاری و هماهنگی ترکیه» را تشکیل داد. این کشور تقریبا 2 دهه بعد ـ در سال 2009ـ شورای همکاری کشورهای ترک زبان (معروف به شورای ترک) را تاسیس کرد. این شورا در سال 2021نام خود را به سازمان کشورهای ترک تغییر داد. این سازمان که متشکل از 5عضو اصلی جمهوری آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، ازبکستان و 2 عضو ناظر مجارستان و ترکمنستان است، 170میلیون نفر جمعیت را دربرمی‌گیرد. مجموع تولید ناخالص داخلی این کشورها 1.5هزار میلیارد دلار است. حجم تجارت خارجی این کشورها نیز چیزی حدود 16میلیارد دلار برآورد شده است.
اغلب ناظران بر این باورند که ترکیه به واسطه تغییرات ژئوپلیتیک جهانی و جنگ اوکراین، به‌دنبال این است که از طریق توافقنامه‌های تجاری و دفاعی و همچنین فروش تسلیحات روابط خود را با آسیای میانه توسعه دهد. در همین راستا، اردوغان ماه مارس سال‌جاری (7ماه قبل) برای تقویت همکاری‌های دوجانبه به ازبکستان رفت و بیش از 10توافقنامه همکاری به ارزش10میلیارد دلار با طرف مقابل امضا کرد. قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان نیز در سفر حدود 4ماه پیش خود به ترکیه برای تقویت مشارکت استراتژیک 2 کشور 15قرارداد دوجانبه امضا کرد. توکایف در این سفر گفت که از زمانی که قزاقستان استفاده از مسیرهای کشتیرانی ترکیه را آغاز کرده، زمان حمل‌ونقل محموله‌ها از بندر خشک خورگوس به استانبول از 60روز به 13روز کاهش یافته است. با این حال، آنچه وجهه ترکیه در آسیای میانه را تقویت کرده فروش تسلیحات است که پرسودترین صادرات ترکیه به این منطقه به شمار می‌رود. اوکراین در جنگ روسیه و جمهوری آذربایجان در جنگ 2020قره‌باغ، از پهبادهای ترکیه‌ای استفاده کرده‌اند. ترکمنستان نیز از مشتریان قدیمی تسلیحات نظامی ترکیه است. قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز یا پهپاد‌های ترکیه‌ای را خریده‌اند یا برای خرید آنها ابراز علاقه کرده‌اند.

نیاز ترکیه به انرژی 
یکی از دلایل مهمی که ترکیه را به‌سوی آسیای میانه سوق داده نیاز این کشور به انرژی و رؤیای این کشور برای تبدیل شدن به «قطب ترانزیت انرژی» است. با وجود ذخایر قابل توجه گاز که در سال 2020در دریای سیاه کشف شده، این کشور همچنان به منابع انرژی خارجی وابسته است. در این میان، حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان در مناقشه قره‌باغ علاوه براینکه دسترسی این کشور به منابع گازی آذربایجان و دریای خزر را تسهیل می‌کند احتمالا باعث خواهد شد که آنکارا به منابع عظیم انرژی ترکمنستان نیز دسترسی پیدا کند. به اعتقاد ناظران، چنین اقداماتی اهداف ترکیه برای تبدیل شدن قطب ترانزیت انرژی از طریق ایجاد زیرساخت‌هایی چون خط لوله ترانس ـ خزر را تقویت می‌کند. هدف این خط لوله انتقال گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و سپس کریدور گاز جنوبی است که از طریق ترکیه به اروپای جنوب شرقی می‌رسد.

مسیرهای جدید 
به اعتقاد ناظران، ترکیه برای توسعه همکاری‌های اقتصادی و منطقه‌ای خود در آسیای میانه دلیل دیگری هم دارد. این کشور به‌دنبال پر کردن جای روسیه در طرح «کمربند و راه» چین است. آنکارا از این طریق قصد دارد حوزه نفوذ و نقش خود در اوراسیا، بازارهای جهانی، ارتباط با چین، آسیای میانه و اروپا را توسعه دهد.
در شرایطی که نفوذ روسیه در آسیای میانه کمرنگ می‌شود، به‌نظر می‌رسد که کشورهای آسیای میانه نیز به‌دنبال یافتن شرکای جایگزین هستند. مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر (TITR) که به کوریدور میانی نیز معروف است، یک مسیر چندجانبه و چندوجهی است. این مسیر از طریق قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان چین را به ترکیه و اروپا وصل می‌کند. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که سالانه چیزی حدود 75هزار تا 100هزار کانتینر از طریق این مسیر جابه جا خواهد شد. این مسیر به جای عبور از روسیه که چندین دهه ارتباط زمینی اصلی میان چین و اروپا بود، با ایجاد راه‌آهن تازه‌ تاسیس باکوـ‌ تفلیس ‌ـ قارس به‌طول 826کیلومتر عملا روسیه را دور می‌زند.
مجله دیپلمات می‌نویسد: همزمان با درگیری روسیه در جنگ اوکراین، ترکیه جاه‌طلبی‌هایش در سیاست خارجی را تقویت کرده و قصد دارد تا خود را در جایگاه حلقه وصل آسیا، اروپا و خاورمیانه قرار دهد. اردوغان نشان داده که در این مسیر قصد دارد تا براساس اهداف خود حرکت کند و به منافع شرکای سنتی‌اش ازجمله ناتو توجهی ندارد.