سناریوی احیای دریاچه

زهرا رفیعی- روزنامه‌نگار

تصاویر جدیدی که عکاس روزنامه همشهری در روزهای اخیر ثبت کرده، نشان می‌دهد دریاچه ارومیه با روزهای باشکوهی که بیش‌ از 30میلیارد مترمکعب آب داشت فاصله زیادی دارد. این فاصله را پهنه‌های وسیع از نمک پر کرده است. دیگر حتی از آن بستر لجن‌گرفته ساحل دریاچه هم خبری نیست و تا چشم کار می‌کند نمک است. عکس‌های هوایی عکاس همشهری از دریاچه ارومیه که 2 روز قبل گرفته شده است نشان می‌دهد این دریاچه دیگر عمق چندانی ندارد؛ کف بستر دریاچه که در 50سال اخیر شاهد عمق 7.8متری نیز بود، حالا به راحتی دیده می‌شود.

سناریو‌های احیا
چند سال است که دریاچه ارومیه در انتهای سال آبی وضعیت مناسبی ندارد. ساحل تا نیمه‌های پل میان‌گذر خالی از آب می‌شود و مردم و مسئولان منتظر می‌مانند که سهم دریاچه را باران پاییزی و برف زمستانه با خود بیاورد، آنچنان که در سال‌های 97 و 98 بارید. تغییر اقلیم، بروز پدیده‌های جوی برف و باران را به بارش‌های کم و پراکنده تبدیل کرده است.
چشم‌انداز آخر را همان اول، مرحوم پروفسور کردوانی پیش چشم گذاشت که گفت: «با آن همه چاه و سدی که در اطراف دریاچه زده شده، دیگر این بیمار، احیا نمی‌شود». حدود 9سال از این صحبت‌های دکتر کردوانی می‌گذرد و هزاران میلیاردتومان صرف احیای دریاچه شده و هنوز هیچ‌کدام از برنامه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری به‌طور کامل به بهره‌برداری نرسیده است.
بیش از 90هزار چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار دارد و آنچنان که شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی اعلام کرده فقط از سال94 تا‌کنون حدود 5هزار حلقه چاه مسدود شده است. میزان برداشت بیشتر از توان اکولوژیک این تالاب 13هزارساله است. توسعه کشاورزی حتی در زمین‌های شیب‌دار و تبدیل زمین‌های دیم به آبی این فرایند را تسریع کرده است. پروفسور کردوانی، کویرشناس اساسا معتقد بود که دریاچه را مرده فرض کنیم و برویم سراغ برنامه‌هایی به‌منظور بهره‌برداری اقتصادی از آن. اما هنوز عده‌ای معتقدند که اگرچه شاید نتوان همه این پهنه آبی 5هزارو500متری را احیا کرد اما شاید بتوان بخش‌هایی از آن را محصور و آبدار نگه داشت.
علی ارواحی، متخصص اکوسیستم‌های تالابی ازجمله خوش‌بین‌هاست. او در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «امکان خروج دریاچه ارومیه از وضعیت بحرانی وجود دارد. فقط کافی است روند مدیریت منابع آبی در این حوضه تغییر کند.»
به‌گفته علی ارواحی در 3-2 سال اخیر حقابه‌ دریاچه کامل پرداخت نشده است. او می‌گوید: «اگر حقابه از محل وعده‌هایی که در این سال‌ها داده شده، مثل تصفیه‌خانه‌های شهرهای تبریز،  ارومیه و تونل زاب عملی شود و این منابع دائمی و فقط برای دریاچه باشد، می‌توان امید داشت که دریاچه جانی دوباره بگیرد.»
در 2 مطالعه مختلف 2رقم 3.1 و 3.4میلیارد مترمکعب به‌عنوان نیاز آبی دریاچه اعلام شده است. اما حقابه‌ای که تاکنون به دریاچه داده شده، سال‌هاست که به یک میلیارد مترمکعب هم نرسیده است. در ابتدای شروع به‌کار ستاد احیای دریاچه ارومیه، بدهی انباشته به دریاچه 12میلیارد مترمکعب بود و حالا این رقم به بالاترین حد خود رسیده است. بنا به اعلام ستاد احیای دریاچه ارومیه، دریاچه برای رسیدن به تراز اکولوژیک 14.1میلیارد مترمکعب، امروز به بیش از 13میلیارد مترمکعب آب نیاز دارد. این را بگذارید در کنار آورد سالانه این حوضه آبریز که از حدود 8میلیارد مترمکعب به‌دلیل شرایط اقلیمی به حدود 5میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
ناصر آق، عضو هیأت علمی دانشگاه ارومیه از سال85 بر سر این اعتقاد خود مانده است که «تنها راه احیای دریاچه ارومیه کوچک کردن آن و کاهش میزان تبخیر آب است.» او به همشهری آنلاین می‌گوید: از نظر وسعت، حدود ۱۰درصد از دریاچه باقی مانده و از نظر حجم آب قطعا کمتر از ۵درصد نسبت به سال۷۵ که سال پرآبی بود، باقی مانده است. دریاچه ارومیه رو به خشک شدن است و اگر سال آبی آینده هم مثل سال آبی گذشته باشد، به‌احتمال بسیار زیاد باقیمانده آب هم تبخیر می‌شود و دریاچه ارومیه کاملا خشک می‌شود.
براساس پیشنهاد او «باید دریاچه را نصف دریاچه سابق کرده و آن را در ۲فاز احیا کنیم. یعنی یک‌ چهارم را در یک سال و ۲ تا ۳سال بعد هم یک‌چهارم دیگر را احیا کنیم بدین‌ترتیب می‌توان نصف دریاچه را نجات داد.

چه‌کسی کمک خواهد کرد؟
اصلی‌ترین مصرف‌کنندگان آب در این حوضه آبریز بخش کشاورزی است. اگرچه قوانین به صراحت حقابه محیط‌زیست را ارجح‌تر از بخش کشاورزی دانسته با این‌حال مدیریت منابع آبی حوضه دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر به گونه‌ای بوده که این تصمیم قانونی اجرا نشده است. در عوض در 25سال گذشته زمین‌های کشاورزی 2برابر شد. بسیاری از زمین‌هایی که دیم بودند به زمین‌های آبی با روش آبیاری غرقابی تبدیل شده‌اند که بهره‌وری بسیار پایینی دارند.
مصاحبه میدانی خبرنگار همشهری با کشاورزان منطقه نشان می‌دهد که آنها بدون حمایت دولتی برای تغییر الگوی کشت، اصلاح فرایند‌های آبیاری و یا تغییر الگوی معیشت حاضر به صرف‌نظر کردن حقابه مکتسبه‌شان نیستند. در 7سالی که ستاد احیای دریاچه ارومیه شروع به‌کار کرده بیشترین انرژی و منابع مالی صرف پروژه‌های سخت‌افزاری شده که همه آنها هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. بخش نرم‌افزاری برنامه ستاد هنوز به‌صورت فراگیر به بهره‌برداری نرسیده است. 
آنچنان که سال گذشته، مسعود تجریشی، مدیر پیشین برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه به همشهری اعلام کرد ؛«برنامه 5 ساله اصلاح الگوی آبیاری و کشت در ۴۰منطقه در مساحتی کمتر از ۳۰۰هزار هکتار قرار است اجرایی شود. در بخش‌های غیرسازه‌ای در سال ۹۴ تا ۹۶ وزارت جهادکشاورزی می‌گفت که فقط با لوله‌گذاری و کانال‌کشی می‌تواند مصرف آب را کم کند. هر چقدر که می‌گفتیم روی مسائل ترویجی کار بکنند، جلو نمی‌آمدند. تغییر نگاه یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد. ۳۰۰هزار هکتار مذکور مربوط به بخش زراعت است و ما امیدواریم بتوانیم در این بخش آب بیشتری صرفه‌جویی کنیم. سال98 سراغ بخش باغبانی رفتیم. در بخش زراعت ۷۵هزار هکتار و در بخش باغبانی ۸هزار هکتار را تحت پوشش قرار دادیم. این درحالی است که معمولا عملکرد سالانه ۵۱۰هزار هکتار است.