جمعه سیاه در میدان ژاله

شهره کیانوش‌راد؛ روزنامه‌نگار

کشتار و حمله نظامی به مردم انقلابی در شهریور سال 1357برگی ننگین در تاریخ حکومت پهلوی بود. این حادثه که به شهادت جمعی از مردم انقلابی منجر شد با نام«جمعه سیاه» یادشده‌است. کتاب‌ها و منابع مختلف و متعددی از روایت آن روز به چاپ رسیده که با مطالعه آنها می‌توان از میان خاطرات چهره‌های سیاسی، مردم و شاهدان عینی این واقعه تاریخی را بررسی کرد.

اسناد تاریخی
مرور تاریخ اسناد به جای مانده از دستگاه امنیتی پهلوی دوم نشان می‌دهد که سرآغاز راهپیمایی روز جمعه هفدهم شهریور 1357، راهپیمایی چند روز قبل یعنی روز 13شهریور، همزمان با عید فطر بود. در سندی از ساواک ضمن اشاره به راهپیمایی عید فطر، تظاهرات مجدد در منطقه قیطریه تهران در روز 16شهریور بررسی شده است. در مقدمه کتاب «انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک» که توسط انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی به چاپ رسیده، درباره وقایع نیمه دوم شهریور 1357و به‌ویژه کشتار 17شهریور همان سال آمده‌است: «در این حرکت اجتماعی، همچون راهپیمایی بزرگ عید فطر (13شهریور) مردم بار دیگر نفی سلطنت و تغییر نظام حکومتی را خواستار شدند و نیز با گُل و گلاب و نقل از نظامیانی که در خیابان‌ها مستقر بودند استقبال کردند. این شیوه از مخالفت که با دفع حکومت و جذب ارتش همراه بود، هر چه زودتر می‌باید متوقف می‌شد، چرا که ادامه آن موجب تزلزل هرچه بیشتر پایه‌های حکومت می‌شد. برپایی حکومت نظامی تنها چاره پیش رو بود. مقامات بلندپایه نظامی و امنیتی حکومت بیش از دیگر دولتمردان به ایجاد حکومت نظامی تأکید داشتند. در واپسین ساعات روز شانزدهم شهریور اعلامیه برقراری حکومت نظامی در تهران و 11شهر دیگر نوشته شد.»

قیام 17شهریور
کتاب «تاریخ شفاهی قیام 17شهریور1357» نوشته محمد طحان را می‌توان کتابی تحلیلی درباره راهپیمایی روز 17شهریور به‌شمار آورد. این کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ شده است. در توضیح کتاب آمده است: «قیام 17شهریور 1357یکی از مهم‌ترین حوادث منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رود که طی آن رژیم پهلوی سراسیمه به کشتار وسیع مردم تهران پرداخت. این رویداد به‌دنبال برقراری حکومت نظامی در تهران و 11شهر دیگر رخ داد و موجب رویارویی شدید ملت با رژیم شد. توسل به نیروی ارتش برای شکستن صفوف متحد ملت به دستور فرمانداری نظامی تهران، باعث افزایش نفرت مردم از رژیم‌ پهلوی شد و این حادثه یکی از عوامل شتاب‌دهنده‌ پیروزی انقلاب اسلامی شد.» نگارنده در این کتاب با بهره‌گیری از مصاحبه‌ها و سایر منابع تاریخ شفاهی به توصیف واقعه‌ خونین این قیام می‌پردازد. نهضت امام خمینی(ره)، پیش‌زمینه‌های قیام 17شهریور، شکل‌گیری جامعه‌ روحانیت مبارز تهران، بازتاب قیام 17شهریور، واکنش رژیم در قبال قیام 17شهریور و روحانیت و 17شهریور، از بخش‌های مختلف این کتاب است. طحان، در بخشی از این کتاب می‌نویسد:«مردان و زنان، در میدان ژاله تا انتهای خیابان ژاله جمع شده بودند و آقای علامه نوری سخنرانی می‌کرد. بعد از گذشت چند شب، گاردی‌ها از قبل در میدان ژاله خاک اره و بنزین ریخته بودند تا بدین وسیله مانع هرگونه تظاهراتی شوند، بعد از اتمام سخنرانی، در حدود ساعت دوازده و نیم و هنگام بلندشدن مردم، یکدفعه کبریت کشیدند و خیابان آتش گرفت. در آن شب به طرف مردم تیراندازی شد و مردم در کوچه‌های اطراف پراکنده شدند.»

روایتی برای نوجوانان
«جمعه سیاه» کتابی با موضوع قیام 17شهریور، نوشته حسین نیری و از انتشارات سوره مهر است. کتاب صوتی این اثر با گویندگی مهبد قناعت‌پیشه از سوی همین انتشارات در دسترس علاقه‌مندان به کتاب‌های صوتی قرار گرفته‌است. تاکنون آثار مختلفی درباره این موضوع تاریخی منتشر شده، اما کمتر اثری است که در آن این واقعه برای کودکان و نوجوانان روایت شود. کتاب «جمعه‌سیاه» شانزدهمین جلد از مجموعه «روزهای انقلاب» است و نویسنده تلاش دارد تا با زبانی ساده، این واقعه مهم تاریخی را برای مخاطب نوجوان خود شرح دهد. نیری برای نگارش این کتاب از منابع مختلف ازجمله منابع اسناد و همچنین افرادی که در این روز حاضر بودند و شاهد ماجرا، بهره‌برده است. کتاب از 4فصل تشکیل شده که عناوین آن به این شرح است: «نماز عید فطر، حضور یکپارچه در راهپیمایی، جمعه سیاه و شمارش معکوس.» ناگفته نماند انتشارات سوره مهر پیش از این نسخه الکترونیک کتاب را در دسترس علاقه‌مندان قرار داده بود.
در بخشی از این کتاب آمده است: «ماه رمضان در راه بود و مردم آرام آرام، آماده استقبال از آن می‌شدند. بااین حال، انگار همه می‌دانستند ماه رمضان امسال با سال‌های قبل فرق می‌کند؛ آخر صبر مردم و رهبران مذهبی و ملی‌شان کم کم به سر آمده بود و هر روز از گوشه و کنار هر شهر و دیار، صدای اعتراضی بلند می‌شد. رژیم هم می‌دانست که احتمالاً در ماه رمضان صدای اعتراض‌ها بیشتر و بلندتر می‌شود.»