اتحاد پکن-مسکو؛ خیلی دور، خیلی نزدیک

در میانه جنگی که این روزها ارتش روسیه در اوکراین به راه انداخته، به‌زودی «لی ژانشو»، نفر سوم حزب کمونیست چین به مسکو سفر می‌کند تا نشانه‌ای باشد از نزدیکی دوطرف در برابر جبهه غرب. لی ژانشو 72ساله بالاترین مقام سیاسی حزب کمونیست چین است که از زمان آغاز جنگ اوکراین مهمان روس‌ها می‌شود. او طی سفر به روسیه در مجمع اقتصادی شرق در شهر ولادی وستوک نیز شرکت می‌کند و آنگونه که خبرگزاری «شینهوا» گفته است، وی علاوه بر روسیه به مغولستان، نپال و کره‌جنوبی هم سفر خواهد کرد.
با وجود آنکه روسیه تنها مقصد سفر فرد شماره3چین نیست، اما ابعاد سفر این مقام ارشد چینی به روسیه بیش از دیگر مقاصد سفر او مورد توجه قرار گرفته است. پکن و مسکو در سال‌های اخیر به هم نزدیک‌تر شده‌اند و نزدیکی روابط 2کشور را در جریان بحران اوکراین به‌خوبی می‌توان دید. چین نه‌تنها جنگ روسیه در اوکراین را محکوم نکرده، بلکه برخلاف درخواست مقامات غربی هرگز حاضر نشده با تحریم‌های اروپا و آمریکا علیه روسیه همکاری کند. این کشور حتی حجم مراودات اقتصادی خود را با روس‌ها ارتقا بخشیده است.

وضعیت متفاوت اقتصادی 2شریک
افزایش حجم مبادلات اقتصادی دوطرف تنها مربوط به همین چند ماه گذشته در جریان جنگ اوکراین نمی‌شود، بلکه میزان تجارت بین روسیه و چین از 2دهه گذشته روند رو به رشدی را تجربه کرده است. براساس آماری که در گزارش شورای روابط خارجی آمریکا اعلام شده، این میزان در سال 2021به بالاترین حد خود، یعنی 147میلیارد دلار رسیده است. با این حال، یک نکته را نمی‌توان نادیده گرفت و آن اینکه روسیه و چین از نظر اقتصادی در 2وضعیت بسیار متفاوت به‌سرمی‌برند و بیشتر از آنکه چین به اقتصاد روسیه وابسته باشد، این روسیه است که به چین وابسته است. این وضعیت حتی نگرانی‌هایی را در مسکو ایجاد کرده است. گزارش پارلمان اروپا می‌گوید که چین بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه پس از اتحادیه اروپاست؛ درحالی‌که روسیه چهاردهمین شریک تجاری چین است. آماری که در گزارش پارلمان اروپا منتشر شده می‌گوید که تجارت با چین 18درصد از کل تجارت روسیه را تشکیل می‌دهد و در مقابل تجارت با روسیه فقط 2درصد از کل تجارت چین را تشکیل می‌دهد. روسیه همچنین برای سرمایه‌گذاری حیاتی در زیرساخت‌های انرژی و مخابرات به شرکت‌ها و بانک‌های چینی متکی است.
حتی به‌نظر می‌رسد که جنگ در اوکراین بیش از گذشته روسیه را به خریداران انرژی در چین وابسته کند. بخش قابل‌توجهی از حجم تجارت روس‌ها و چینی‌ها مرتبط با حوزه نفت و گاز است و حالا که روس‌ها به‌دلیل تحریم‌های وابسته به جنگ اوکراین نمی‌توانند نفت و گاز خود را راهی اروپا کنند، به ناچار چشم امیدشان به بازار خریداران چینی است. چین به‌شدت به منابع انرژی وابسته است و در مقابل روسیه منبع بزرگ نفت و گاز است. اقتصاددانان این وضعیت اقتصادی میان 2کشور را اقتصادهای مکمل می‌نامند، اما در مورد چین و روسیه، فاصله اقتصادی 2کشور بسیار زیاد است. تحریم نفت روسیه باعث می‌شود تا مسکو بخش اعظم تولیدات انرژی خود را راهی مرزهای جنوبی یعنی به سمت چین کند، اما حتی اگر چین بخواهد همه منابع انرژی روسیه را خریداری کند، برای چینی‌ها نفت روسیه فقط یکی از منابع تامین انرژی در کنار دیگر کشورهای تولید‌کننده نفت خواهد بود؛ چراکه چین بخش اعظم نیازهای خود را در حوزه انرژی از منطقه خلیج‌فارس تامین می‌کند.
حجم و اندازه اقتصاد چین و روسیه بسیار متفاوت است و همین تفاوت در وضعیت اقتصادی 2کشور باعث شده تا بیش از آنکه ما شاهد نوعی رابطه متوازن اقتصادی باشیم، نوعی موازنه اقتصادی به نفع پکن را مشاهده کنیم. اقتصاد چین پس از آمریکا، دومین اقتصاد بزرگ جهان و بیش از 8برابر اقتصاد روسیه است، اما در مقابل اقتصاد روسیه یازدهمین اقتصاد بزرگ جهان است و برخلاف چین که رشد اقتصادی را تجربه می‌کند، وضعیت اقتصادی روسیه در رکود به سر می‌برد و شاید جنگ اوکراین و تحریم‌های پس از آن، این رکود اقتصادی را تشدید کند. کارشناسان می‌گویند که این مسیرهای متفاوت باعث شده که برخی در داخل دولت چین، روسیه را شریک اقتصادی رده چندم ارزیابی کنند؛ درست برخلاف روس‌ها که چین را شریک اقتصادی قدرتمند خود در شرایط تحریم می‌دانند.

اتحاد استراتژیک
هدف سیاسی و استراتژیک روسیه و چین در نظام بین‌الملل مشترک است و هر دو کشور بارها نشان داده‌اند که به‌دنبال به چالش کشاندن جایگاه غرب در نظم آمریکامحور هستند، اما مسیری که روس‌ها و چینی‌ها برای این هدف مشترک دنبال می‌کنند، کاملا متفاوت است. چین تلاش دارد تا با ارائه طرح‌های اقتصادی کلان مانند طرح «کمربند و راه» بازیگری کشورهای غربی در دیگر مناطق مانند آفریقا و آسیا و حتی آمریکای لاتین را به چالش بکشد، اما جنگ در اوکراین نشان می‌دهد که راه مسکو برای تقابل با غرب حتی به جاده‌های نظامی هم کشیده شده است. برخلاف رویکرد محتاطانه‌ای که چینی‌ها در ماجرای تنش بر سر جزیره تایوان از خود نشان داده‌اند، اما سران کرملین با ورود مستقیم به یک جنگ تمام‌عیار در اوکراین نشان دادند که اجتنابی از درگیری برای حفظ منافع امنیتی در مناطق پیرامونی خود ندارند.
هدف سیاسی مشترک روسیه و چین برای تقابل با هژمونی غرب به حوزه‌های اقتصادی نیز کشیده شده و هر دو کشور در تلاش برای کاهش وابستگی خود به سیستم‌های بانکی آمریکا و مقاومت‌پذیری در برابر تحریم‌های احتمالی غرب هستند؛ از همین رو، هم پکن و هم مسکو دلارزدایی را در روابط مالی خود در دستور کار قرار داده‌اند؛ اگرچه به‌نظر نمی‌رسد که این هدف مشترک تا‌کنون انتظارات هر دوطرف را برآورده کرده باشد و همچنان دلار در مبادلات اقتصادی بین‌المللی ارز رایج است.
چین و روسیه متحد رسمی نیستند، اما یکدیگر را شرکای استراتژیک می‌نامند. برخلاف برخی گزارش‌ها، هنوز هیچ نشانه و دلیل مستندی مبنی بر حمایت نظامی چین از روسیه مانند یک متحد استراتژیک در جریان جنگ اوکراین دیده نمی‌شود و این حمایت‌ها تنها به سطوح سیاسی محدود مانده است. سوزان تورنتون از دانشکده حقوق دانشگاه ییل به شورای روابط خارجی می‌گوید: «اتحاد چین و روسیه بیش از آنکه ریشه در پیوندهای طبیعی داشته باشد، حول محور دشمنی مشترک با آمریکا تقویت شده است.»

همکاری دفاعی رو به رشد
چین و روسیه ائتلاف نظامی رسمی ندارند و نظامیان آنها هرگز در کنار یکدیگر وارد جنگ مشترک نشده‌اند، اما همکاری‌های دفاعی آنها از سال 2014افزایش یافته است. ادغام سیستم‌های ناوبری مبتنی بر ماهواره 2کشور ازجمله نشانه‌ای از این همکاری‌های دفاعی است. به گزارش مؤسسه تحقیقات صلح استکهلم، از دهه 1950، بیشتر تسلیحات وارداتی چین از اتحاد جماهیر شوروی و روسیه بوده است. در سال‌های اخیر اما فروش تسلیحات روسیه به چین کاهش یافته است. این کاهش خریدهای تسلیحاتی از روسیه، به‌دلیل پیشرفت صنعت دفاعی چین و همچنین تردید روسیه در فروش سیستم‌های پیچیده دفاع موشکی به چین از ترس سرقت فناوری آن است. چین اکنون بیشتر تسلیحات خود را تولید می‌کند و به یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان تسلیحات در جهان تبدیل شده و طبیعی است که خریدهای خود را از روسیه کاهش داده است.
همزمان اما مانورهای نظامی مشترک چین و روسیه در چند سال گذشته افزایش یافته و آنها ده‌ها رزمایش مشترک نظامی را از نخستین رزمایش‌شان در سال 2003تا‌کنون برگزار کرده‌اند. این مانورها همچنین هر سال بزرگ‌تر و پیچیده‌تر شده‌اند و رزمایش فعلی وستوک2022به میزبانی روسیه در آب‌های دریای ژاپن نمایشی از همکاری دفاعی رو به افزایش میان 2کشور است.