مصائب کارگران جنوب

سیده زهرا عباسی - خبرنگار 

شهریور از راه رسید، هوا در اغلب شهرها رو به خنکی می‌رود و خرماپزان همین‌روزها رخت سفر از جنوب می‌بندد. کارگران خوزستان، هرمزگان، بوشهر و سیستان‌وبلوچستان اما همچنان زیر تیغ آفتاب طاقت‌فرسای جنوب کار می‌کنند تا نانی به خانه ببرند و در سفره‌شان بگذارند.
آمار رسمی و تجمیعی از حوادث کار به‌دلیل گرما در دسترس نیست، اما آمارهای غیررسمی از گرمازدگی بیش از 500کارگر در مناطق جنوبی خبر می‌دهد و سخنگوی اورژانس کشور هم گرمازدگی را علت ۱۵درصد تماس‌ها با اورژانس در جنوب اعلام می‌کند. با وجود این، فوت 2کارگر در بوشهر بر اثر حوادث ناشی از گرما بار دیگر شرایط سخت کاری در دمای بالای 50درجه و رطوبت زیاد را گوشزد کرد؛ هرچند بنابر گفته دبیران خانه‌های کارگری در جنوب، این شرایط سخت هیچ‌گاه منجر به یک تصمیم‌گیری درست برای بهبود شرایط کارگران نشده است.

مناطق گرمسیر ویژه دیده شوند
با وجود اینکه آمار رسمی حاکی از وجود 290هزار و 131کارگر بیمه‌شده در هرمزگان است، اما مرکز استان یعنی بندرعباس بعد از تهران دومین شهر مهاجرپذیر از نظر جمعیت کارگری تلقی می‌شود که همیشه شاهد حضور کارگران فصلی و روزمزد زیادی خارج از این اعداد و ارقام و از ایلام، سیستان‌وبلوچستان، بجنورد و شهرهایی که اوضاع کاری خوبی نسبت به بندرعباس ندارند، است. رئیس خانه کارگر هرمزگان این نکته را مطرح می‌کند و به همشهری می‌گوید که این کارگران روزها و حتی در دمای بالای 50درجه و شرجی 80تا 90درصدی در 4نقطه بندرعباس می‌نشینند و شب‌ها در خیابان می‌خوابند. شب‌خوابی در خیابان همان نکته‌ای است که به اعتقاد اسماعیل حاجی‌زاده، موجب شده اغلب مراجعه‌ها به مراکز درمانی به‌دلیل گرمازدگی مربوط به بی‌خانمان‌ها باشد که بخش زیادی از آنها کارگران فصلی مهاجرند. گرما اما فقط کارگران فصلی و مهاجر را آزار نمی‌دهد، بلکه به‌صورت کلی به اعتقاد رئیس خانه کارگر هرمزگان، درباره کارگران شاغل در کارگاه‌ها نیز منجر به بیهوشی، بی‌حالی یا مشکلات دیگر می‌شود که در نهایت بهره‌وری کار را کم می‌کند. حاجی‌زاده با بیان اینکه قانون به خوبی درباره حق و حقوق کارگران تعریف نشده است، تصریح می‌کند: وقتی شهرهای جنوبی به‌دلیل گرمای هوا تعطیل می‌شوند فقط کارمندانی که در محیط بسته زیر کولر نشسته‌اند، تعطیل هستند و کارگران که در محیط بیرون و زیر دمای 50درجه فعالیت می‌کنند، باید سر کار خود حاضر شوند. کارگران مجبورند به این کار تن دهند، زیرا اگر یک روز کار نکنند نان شب خود را نخواهند داشت.
رئیس خانه کارگر هرمزگان با تأکید بر اینکه 52درصد جمعیت استان کارگری هستند به دولت پیشنهاد می‌دهد مناطق گرمسیری جنوب که 9ماه از سال هوای گرم دارند را ویژه ببیند.

قانون به کارفرماها چه می‌گوید؟
گرچه رئیس خانه کارگر هرمزگان تأکید می‌کند حوادث کار مرتبط با گرما همیشه در جنوب تکرار می‌شود و حتی از تجربه بیهوشی 2بار یک کارگر مهاجر در خیابان سخن می‌گوید، اما اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان اعلام می‌کند با وجود گرما امسال حادثه‌ منجر به آسیب جدی در نتیجه گرمازدگی به اداره کار گزارش نشده است. فاطمه نوروزیان، سخنگوی علوم پزشکی هرمزگان هم در گفت‌وگو با همشهری اعلام می‌کند از ابتدای سال 39مورد گرمازدگی اتفاق افتاده که بیشتر مربوط به افرادی چون کارتن‌خواب‌ها و بی‌خانمان‌ها بوده، اما موارد بدحال و فوتی نداشته‌ایم. چند سال قبل اما یک پاکبان در هرمزگان بر اثر گرمازدگی فوت شد.
مدیرکل تعاون، کار و رفاه اجتماعی هرمزگان در پاسخ به همشهری از ابلاغ آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی کارگاه‌ها به کارفرمایان خبر می‌دهد و می‌گوید: براساس این آیین‌نامه، نظارت بر اقدامات مؤثر به‌ویژه پیشگیری از گرمازدگی از وظایف معاونت بهداشتی و کارشناس بهداشت هر کارگاه‌ است. با وجود این، درباره تغییر ساعت‌ کار و تهیه آب آشامیدنی مناسب برای کارگران نیز آموزش به کارفرمایان داده شده است.
مجتبی معین وزیری با بیان اینکه مطابق آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی کارگاه‌ها نظارت بر شرایط کار ازجمله گرمازدگی از وظایف بازرسان کار و کارشناسان بهداشت حرفه‌ای است، می‌افزاید: برای نمونه براساس این آیین‌نامه با شروع فصل گرما مدیران کارگاه‌هایی که محل کار کارگران‌شان در معرض آفتاب و نور خورشید قرار دارد باید ساعت کار را تغییر دهند. مثال این قانون را در کار کارگران شهرداری می‌بینیم به‌طوری که شرکت‌های طرف قرارداد شهرداری ساعت کار پاکبانان را به شبانه و صبحگاهی تقسیم کرده‌اند و در سطح شهر نیز مشاهده می‌کنید پاکبانان در طول روز و اوج افزایش دمای هوا هیچ فعالیتی انجام نمی‌دهند. همچنین بسیاری از شرکت‌ها از ساعت 11:30تا 15فعالیت کارگاه را متوقف و این ساعت‌ها را تعطیل می‌کنند.

مناطق آزاد، به نفع کارفرمایان 
آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی کارگاه‌ها به‌عنوان زیرمجموعه قوانین مرتبط با اداره‌های کار که معین وزیری به آن اشاره می‌کند، در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی که عمده مناطق گرمسیر جنوبی را شامل می‌شود هیچ جایی ندارد. آنچه در این مناطق اعمال می‌شود قانون کار 51 مصوبه‌ای است و اغلب کارگران خوزستان با جمعیت بیش از 700هزار نفری براساس آن، فقط حداقل‌ها را دارند. رئیس خانه کارگر خوزستان کار کارگران استان‌های جنوبی را هم به‌دلیل گرما و هم وجود صنایع پتروشیمی و نفت از سخت‌ترین مشاغل طاقت‌فرسا توصیف می‌کند و به همشهری می‌گوید با وجود اینکه 40درصد پتروشیمی‌های کشور در خوزستان قرار دارند، اما هیچ امتیازی برای کارگران این مناطق درنظر گرفته نشده است. قربان درویشی مهم‌ترین مشکل کارگران مناطق جنوبی را ساعت کار می‌داند و می‌افزاید: کارگری که در گرما کار می‌کند فرسودگی بیشتری نسبت به کارگری که در آب و هوای متعادل کار می‌کند، دارد، اما هیچ مطالعه یا پژوهشی درباره تأثیر گرما بر سلامت جسم، روح و روان کارگران این مناطق انجام نشده است. رئیس خانه کارگر خوزستان شرایط کار را در مناطق آزاد و ویژه سخت‌تر هم می‌داند، زیرا در این مناطق نه‌تنها کارگران خدمات بهتری دریافت نمی‌کنند بلکه از شمول قانون وزارت کار هم خارج می‌شوند و زیرمجموعه قانون 51ماده‌ای کار قرار می‌گیرند که فقط به نفع کارفرما و سرمایه‌گذار تعریف شده تا از سرمایه‌گذاری و کار دلسرد نشوند درحالی‌که استان‌های جنوبی به اندازه کافی در حوزه نفت و انرژی برای کشور سودآوری دارند و به راحتی می‌توان از محل همین ارزش افزوده حقوق بالاتر و شرایط بهتری برای کارگران تعریف کرد. درویشی با تأکید بر اینکه باید کاری کرد که هم بخش صنعت و تولیدکنندگان آسیب نبینند و هم نیروی کار، تصریح می‌کند: اگر یک کارخانه تعطیل شود بلوا به پا می‌شود، اما اگر ‌کارگر هم بر اثر گرما آسیب ببیند کسی توجهی نمی‌کند و همین مقایسه به خوبی مشخص می‌کند نیروی کار اصل نیست. او پیشنهاد می‌دهد برای حل مشکل کمیته‌ای کارشناسی تشکیل شود که این حوزه را مطالعه و بررسی کند. درحالی‌که حبیب حیبر، معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز آمار گرمازدگی کلانشهر اهواز بر اثر گرما را در تابستان امسال 239نفر و آماری دیگر گرمازدگی کارگران را 35مورد ذکر می‌کند، اما درویشی معتقد است حداقل بیش از 70کارگر در این استان امسال دچار گرمازدگی شده‌اند؛ این در حالی است که به‌گفته او، تبعات گرما فقط گرمازدگی کارگران نیست و بیهوشی یا کاهش تمرکز در نتیجه گرما بارها موجب سقوط از ارتفاع، حادثه با دستگاه یا برق‌گرفتگی کارگران هم شده است که هیچ‌گاه در آمار تبعات گرما منتشر نمی‌شوند.

ناسازگاری مهاجران با اقلیم
وقتی نیروی کار محور تصمیم‌گیری‌ها نباشد، بومی‌گزینی یا مهاجرت کارگران هم اهمیتی نخواهد داشت. این، موضوعی است که کارگران محلی شهرهای جنوبی در گفت‌وگو با همشهری بر آن تأکید می‌کنند و معتقدند بدون بومی‌گزینی در هر منطقه‌ای از کشور کارگران مدام بین شهرهای مختلف جابه‌جا می‌شوند و یک کارگر از جنوب برای کار به منطقه سردسیر شمال شرق می‌رود و یک کارگر از مرکز به مناطق گرمسیری جنوبی می‌آید؛ اتفاقی که موجب شده آب و هوا و اقلیم به‌دلیل سازگاری نداشتن افراد بیشتر روی سلامت و بهره‌وری‌شان اثر بگذارد. یکی از فعالان کارگری عسلویه در بوشهر که مانند بندرعباس، آبادان یا دیگر شهرهای نفت‌خیز جنوبی میزبان کارگران مهاجر بسیاری است در این‌باره به همشهری می‌گوید:آب و هوا چه در منطقه سردسیر و چه در منطقه گرمسیر توان کار کارگران را می‌گیرد و طبیعی است کارگری که با آب و هوا سازگاری ندارد نمی‌تواند فعالیت کند و اذیت و حتی دچار حادثه می‌شود. البته گرمای طاقت‌فرسای جنوب برای کارگر بومی هم سخت است، اما اغلب حوادث و گرمازدگی‌های شدید بیشتر برای آنهایی اتفاق می‌افتد که مهاجر هستند. نکته دیگری که فریبرز پدیسار به آن اشاره می‌کند ساعت کار کارگران است که با وجود همه آیین‌نامه‌ها و قوانین به‌ویژه در پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها شبانه‌روزی است تا چرخه اقتصاد کشور بچرخد. با وجود این اعتراض‌ها اما رئیس اداره اشتغال منطقه ویژه انرژی پارس بوشهر به‌عنوان یکی از مناطق با جمعیت کارگری 65هزار نفری و قابل‌توجه در یکی از گرم‌ترین مناطق ایران تأکید می‌کند ساعت کاری در این مناطق از 6:30صبح تا 11:30 است و در اوج گرما تعطیل می‌شود و مجدد از ساعت 15تا غروب ادامه پیدا می‌کند. سیدمحمدعلی موسوی البته در گفت‌وگو با همشهری منکر تفاوت نگاه به نیروی کار در سرزمین اصلی و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نمی‌شود، اما معتقد است در این مناطق و گرمای هوا، دستمزدها کمی بالاتر محاسبه می‌شود. به‌گفته او، مقررات اشتغال در مناطق ویژه و آزاد برای تشویق سرمایه‌گذاری است، اما این مقررات به هیچ وجه موجب تضییع حق کارگر نمی‌شود و حداقل‌ها صد درصد رعایت می‌شود.

تخلف کارفرمایان از ارائه آمار
درحالی‌که بیشترین اخبار مربوط به گرمازدگی کارگران و حتی فوت 2کارگر بر اثر حوادث ناشی از گرما مربوط به بوشهر بوده است و سیدمحمدعلی موسوی، رئیس اداره اشتغال منطقه ویژه انرژی پارس بوشهر هم این موارد را رد نمی‌کند، اما مدیرکل تعاون، کار و رفاه اجتماعی استان بوشهر در گفت‌وگو با همشهری تأکید می‌کند امسال موارد مربوط به گرمازدگی کارگران حدود 80نفر و فوت بر اثر گرما یا حوادث ناشی از آن صفر بوده است.
مصدق کشاورزی با بیان اینکه صدور ابلاغیه، مکاتبه و بازرسی از کارگاه‌های مشمول و تذکرات قانونی برابر با آیین‌نامه‌صورت گرفته است، می‌گوید: در پارس‌جنوبی شهرهای عسلویه، کنگان ‌یا سایر نقاط استان که کارگران ساعات طولانی در معرض دمای هوا با توجه به شرایط اقلیمی استان هستند، به‌ویژه افرادی که در محیط باز هستند، مواردی از گرمازدگی شدید کارگران به‌ویژه در عسلویه و کنگان به‌صورت غیررسمی اعلام شده است. به‌گفته وی، طبق مقررات کارفرما باید آمار حوادث و بیماران را پایان هر ماه به اداره‌های کار اعلام کند، اما گزارشی درباره گرمازدگی به صورت کتبی به اداره‌ها اعلام نشده است. بازرسی و صدور ابلاغیه و اعلامیه مبنی بر کاهش ساعت کاری، تعطیلی کارگاه در ساعات ظهر، ممنوعیت کار در ارتفاع، جوشکاری، بتن‌ریزی و... در ساعات گرم روز (ساعت 12تا 15)، تغییر ساعت کاری از روز به عصر و شب، تغییر و کاهش ساعات کاری کارگران و تقسیم ساعت کاری به 2قسمت در صبح و عصر در بعضی از کارگاه‌ها از تمهیدات صورت گرفته برای جلوگیری از بروز حوادث بر اثر گرماست که کشاورزی به آنها اشاره می‌کند.

آمارهای رسمی نشان می‌دهد 700هزار کارگر در خوزستان، 320هزار کارگر در بوشهر، 290هزار و 131 کارگر در هرمزگان و 240هزار کارگر در سیستان‌وبلوچستان فعالیت می‌کنند و علاوه بر آنها کارگران فصلی، روزمزد و بدون بیمه هم بدون کمترین حقوقی آفتاب طاقت‌فرسای جنوب را تحمل می‌کنند، اما نه‌ پشتوانه محکم قانونی برایشان است و نه کارفرمایان خود را موظف به ارائه گزارش‌ درباره حوادث پیش‌آمده برایشان می‌دانند.‌

مکث
قانون چه می‌گوید؟
ماده ۹۱ قانون کار: نظارت و فراهم کردن شرایط ایمنی و بهداشت کار کارگران بر عهده کارفرماست.
ماده ۷۵ آیین‌نامه ایمنی و حفاظت عمومی: کارفرما مکلف است درصورت امکان، مرکزی برای استفاده بیماران یا اشخاص آسیب‌دیده در کارگاه درنظر بگیرد.
ماده 16 آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی کارگاه‌ها: تهویه و حرارت داخلی کارگاه‌ها باید به‌صورت مطلوب و قابل تحمل نگه داشته شود.
ماده 43 آیین‌نامه حفاظت و بهداشت عمومی در کارگاه‌ها: به کارگرانی که در گرمای زیاد برای مدت مدیدی کار می‌کنند باید قرص‌های نمک طعام داده شود.