خنده به مثابه طغیان

امیرحسین خداپرست:

 آلن بدیو، متفکر سرشناس فرانسوی، برای اهل فلسفه و علوم اجتماعی بیشتر با آثار فلسفی و سیاسی خود شناخته می‌شود. با این حال در کنار این آثار، بدیو داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس و منتقد ادبی نیز هست. «احمد فیلسوف» عنوان بخشی از مجموعه‌ای سه‌گانه از نمایشنامه‌های اوست که در آن شخصیت اصلی نمایش احمد نام دارد. عنوان 2 مجموعه دیگر «احمد عصبانی می‌شود» و «کدوتنبل‌ها» است. در احمد فیلسوف، بدیو، احمد را در مقام نماینده طبقات فرودست جامعه فرانسه، به‌ویژه مهاجران می‌نشاند و از زبان او، ثروتمندان، سیاستمداران و قدرتمندان را به سخره می‌گیرد. در این کار، اعتراض‌های اجتماعی و مفاهیم فلسفی با اصطلاحات و ناسزاهای عامیانه همراه می‌شوند. نتیجه نمایشنامه‌هایی کوتاه است که در فضایی طنزآلود با پس‌زمینه‌ای فلسفی بیانگر اعتراضی اجتماعی‌اند. جملات آغازین مقدمه بدیو بر کتاب تا حدی این ترکیب جالب را بازمی‌نمایاند: «احمد را تابستان  1984 خلق کردم؛ الجزایری‌تباری که زمانی طولانی در فرانسه زندگی کرده است. بسیاری از فرانسویان من را از کوره به در برده بودند؛ آنانی که به کارگران خارجی و خانواده‌های آنان، بی‌رحمانه، بدون فکر و بدون هیچ لاپوشانی، حمله‌های نژادپرستانه می‌کردند. جوانان زیادی توسط تک‌تیراندازانی که پشت پنجره در کمین می‌نشستند هدف گرفته شدند؛ آن هم به بهانه «تولید سروصدا و مزاحمت»! پرواضح است که برای این بچه‌شکارچی‌ها زندگی یک عرب ارزش چندانی نداشت». بدیو می‌گوید که گاهی برای نشان‌دادن طغیان، خنده ابزار مناسبی است از این رو، او کوشیده است با الهام از نمایشنامه «نیرنگ‌های اسکاپن» مولیر، جهان ثروتمندان و قدرتمندان را از منظر کارگری مشغول به‌کار در طرح‌های خانه‌سازی نمایش دهد. این همان اندیشه‌ای است که در پسِ بسیاری از کمدی‌های بزرگ قرار دارد: «دست انداختن ثروتمندان و قدرتمندان به لحاظ کندذهنی و فقر فکری‌شان توسط مردم پایین‌دست». پس‌زمینه فلسفی نمایشنامه‌های احمد فیلسوف از عناوین آنها هویداست؛ مثلا «هیچ»، «رخداد»، «زبان»، «کثرت»، «بی‌نهایت»، «زمان»، «مرگ»، «خدا»، «اخلاقیات»، «هدفمندی» و «پوچی». این پس‌زمینه، به گفته بدیو می‌تواند درس‌های فلسفی کوتاهی هم برای بچه‌ها باشد. با خواندن یا دیدن آنها، کودکان ترغیب می‌شوند مداخله کنند، بپرسند و درباره سخنان احمد و مواجهه‌هایش با دیگران به تامل بپردازند. بنابراین، احمد فیلسوف، کتابی است هم برای کودکان هم برای بزرگسالان که موضوع آن «قدرت تفکری است که در آدمیان آرمیده و مواجهه آنان است با موضوعات فلسفی. همچنین، توانایی آدمیان [است] در اختراع زبانی که نه‌تنها شرایط زندگی‌شان را وصف می‌کند بلکه اجازه تفکر و کسب تجربه درباره محتوای تجربیاتشان را نیز می‌دهد؛ آن هم به شکلی همزمان بسیار محسوس و انتزاعی، به شکلی جهانشمول و البته در این درس‌های فلسفی، قدرتمندان، سستی زبان آنان و افاده‌های توخالی که حاصل بودن در موضع قدرت است به ریشخند گرفته می‌شود». نمایشنامه‌های احمد فیلسوف بارها در فرانسه اجرا شده‌اند و استقبال خوبی از آنها شده است. ترجمه آنها به فارسی این امکان را به‌وجود می‌آورد که اجرایشان را در ایران نیز شاهد باشیم. پیش از فرحناز عطاریان و نشر کرگدن، احمد حسینی این نمایشنامه‌ها را از طریق انتشارات مانیا هنر ترجمه کرده بود. مقایسه این دو ترجمه می‌تواند نمایش‌پردازان را در انتخاب زبان مناسب برای اجرا یاری کند.