گزارش
رخت نو بر تن بازار تهران
بهسازی جداره‌های راسته کفاش‌ها، میدان سیداسماعیل، پاچنار و گذر منوچهرخانی در بازار بزرگ تهران در حال اجراست
محمود مولایی-روزنامه‌نگار
جای‌جای بازار بزرگ تهران به‌عنوان قلب اقتصادی نه‌‌تنها پایتخت، بلکه کشور همواره سرگذشت قابل‌توجهی داشته است. هسته اولیه شکل‌گیری تهران شاهد گذرها و اتفاقات تلخ و شیرین بسیاری بوده و گاهی آتش و گاهی هم اقدامات غیراصولی به شکل و شمایل بخش‌هایی از آن آسیب جدی وارد کرده است. به همین‌خاطر است که پوسته آن نیاز به ترمیم دارد و حالا مدتی می‌شود که داربست‌ها در راسته کفاش‌ها، میدان سیداسماعیل، پاچنار و گذر منوچهرخانی علم شده‌اند تا عملیات بهسازی جداره‌ها انجام شود؛ البته کار در بخش‌هایی به اتمام رسیده است. در کنار این موضوع، ایمن‌سازی نقاطی از بازار بزرگ هم با مشارکت کسبه کلید خورده تا احتمال رخداد آتش‌سوزی‌های ناگوار در آن کاهش یابد. از قرار معلوم در بهسازی جداره‌ها هم کسبه مشارکت دارند.
امیر یزدی، شهردار منطقه 12می‌گوید: «جداره‌های بهسازی‌شده با مشارکت کسبه در بازار تهران صورت گرفته و ادامه دارد. البته عملیات اجرایی برای دستیابی به بهسازی محیطی انجام می‌شود؛ بنابراین در کنار بهسازی جداره‌ها، ساماندهی سقف هم در دستور کار قرار گرفته است.»
میدان سیداسماعیل؛ از ساماندهی تا جدارهسازی
جدارهسازی در میدان سیداسماعیل جزئی از پروژه ساماندهی این میدان به‌حساب می‌آید که در کنار ساماندهی عوارض موجود در میدان همچون ساماندهی دکه‌های پراکنده و کیوسک نیروی انتظامی و طرح کف‌سازی به اجرا درآمده است. این پروژه‌ها با مشارکت ناحیه 3شهرداری منطقه12، تسهیلگری دفتر توسعه محلی بازار و خود کسبه بازار به انجام رسیده است. سولماز شمشیری، مدیر دفتر توسعه محلی بازار در این رابطه می‌گوید: «بهسازی نما در میدان سیداسماعیل ابتدا در جزیره میانی انجام شد و در جداره‌های اطراف ادامه یافت. واقعا وضعیت جداره در بازار سیداسماعیل به اندازه آشفتگی خود میدان در تصویر ذهنی مردم از آن بود؛ چادرهای پوسیده و شکسته، کرکره‌های زهوار در‌رفته و جداره‌هایی که هر بخش آن سازی متفاوت از دیگری می‌نواخت؛ به همین دلیل مجموعه اقداماتی برای بهسازی نما در این قسمت مثل حذف زوائد بصری روی جداره، تعویض چادرها، حذف کولرهای آبی، تعویض نعل درگاه‌های چوبی، تعویض کرکره، تنظیم خط تراز ورودی پلاک‌ها و در انتها جدارهسازی با آجر قزاقی انجام شد.»
بهسازی جداره در بازارکفاش‌ها
بازار کفاش‌ها به لحاظ ساختار معماری و دوره‌های تاریخی در 3سکانس قابل بررسی است. اینطور که شمشیری عنوان می‌کند برای این قسمت در ابتدا پروژه بهسازی از سکانس سوم آغاز شد. این سکانس که در حدفاصل بازار خیاط‌ها و کوچه کبابی‌ها قرار دارد، تنها بازاری است که هویت کاربری خود را حفظ کرده و همچنان حجره‌های فرش در آن حضور دارند؛ هرچند نفوذ فروشندگان پارچه، لوازم کفش و اتیکت از قسمت شمالی آن آغاز شده، به‌دلیل رونق این صنف و مراجعه بیشتر مخاطبان به این بازار اصیل، طرح ساماندهی بازار کفاش‌ها در دستور کار قرار گرفته است.
مدیر دفتر توسعه محلی بازار می‌گوید: «خرپاها رنگآمیزی شده‌اند. سپس، دفتر میکروسایت همراه اول به بام‌سرای رحیمیه منتقل و میکروسایت ایرانسل از جداره بازار برچیده شد. پس از آن شستوشو و بندکشی جداره‌ها، رنگآمیزی پنجره و همچنین تعویض در ورودی انجام شد. در مرحله بعد نیز ساماندهی جداره در سکانس دوم بازارکفاش‌ها حد فاصل بازار سیدولی و ابتدای سرای بوعلی صورت گرفت. در این قسمت پوشش جداره شامل اندود سیمانی و سنگ تراشیده شد؛ سپس نمای طراحی‌شده که دارای تأییدیه کمیته نماست، با آجر به اجرا درآمد. انتقال کندانسور در این قسمت به سبب نبود دسترسی به بام ممکن نبود و کندانسورها روی نما در ترازی واحد نصب شدند.»
بهسازی جداره در گذر منوچهرخانی
گذر منوچهرخانی با دارا بودن تکیه منوچهرخانی، امانتدار بخشی از تاریخ بازار است. این بخش از بازار اما دچار مشکلاتی است. قرارگیری پاساژ دلگشا در ابتدای گذر منوچهرخانی از خیابان 15خرداد و پوشش تمامی ضلع شرقی این کوچه با دیوار بلند این ساختمان تجاری 10طبقه، ورود مراجعان به این گذر را محدود کرده است؛ به همین‌خاطر، جدا از رنگآمیزی جداره‌‌ای صلب در قسمتی از گذر که محل دپوی طاقه‌های پارچه و پارک موتورسیکلت‌ها بود، نیمکت و فلاورباکس (گلدان‌های بزرگ) نصب شده تا فرصتی برای مکث و تأمل در فضا را برای شهروندان فراهم کند. حذف زوائد بصری همچون تابلو و کندانسور کولر و جدارهسازی با آجر قزاقی از دیگر اقدامات انجام‌شده در این گذر است.
بهسازی جداره در بازار پاچنار
بهسازی جداره در بازار پاچنار به روش لایه‌برداری، شستوشو و بندکشی است. در این قسمت پس از حذف زوائد بصری، جداره شسته شد و سپس ترمیم بندکشی صورت گرفت. عملیات شسته‌و‌شو در قسمت سقف و جداره هم‌اکنون در محدوده کوچه سیدولی تا مدرسه شیخ عبدالحسین انجام شده و ادامه عملیات اجرا از ابتدای کوچه سیدولی تا کوچه منوچهرخانی انجام خواهد شد. بهبود وضعیت روشنایی معبر در این قسمت با تسهیلگری دفتر توسعه محلی بازار تهران و هماهنگی با اداره برق برای نصب چراغ‌های روشنایی انجام شده است.
دستاوردهای پروژه‌های بهسازی جداره
مهم‌ترین دستاورد این پروژه‌ها حساس‌سازی کسبه نسبت به وضعیت کالبدی واحدهای تجاری و افزایش روحیه مشارکتی در آنها برای اجرای عملیات بهسازی است. استفاده از دیدگاه‌های کسبه در فرایند ساماندهی و برگزاری جلسات هم‌اندیشی، سبب افزایش حس تعلق نسبت به مکان و دغدغه‌مندی کسبه نسبت به وضعیت کالبدی آن شد؛ به‌گونه‌ای که با شروع عملیات از یک پلاک، خود کسبه دیگر پلاک‌ها، پیشگام ساماندهی جداره و حذف زوائد شده‌اند. از دیگر دستاوردهای پروژه‌های بهسازی جداره، کاهش فاصله کسبه و مدیریت شهری است. برگزاری جلسات هم‌اندیشی در شهرداری ناحیه 3و بازدیدهای میدانی از محل پروژه‌ها و گفت‌‌و‌گوی چهره‌به‌چهره با کسبه باعث شد تا مطالبات خود را از مدیریت شهری درخواست کنند. در ادامه می‌توان به افزایش دانش کسبه، نسبت به ویژگی‌های معماری متناسب با بافت تاریخی اشاره کرد. آگاهی کسبه نسبت به الگوی صحیح نما سبب شد که بر اجرای صحیح نما نظارت داشته باشند و هنگام تخطی برخی کسبه در مواردی همچون قرارگیری توپی کرکره در بیرون و استفاده از مصالح نامناسب، خود به‌عنوان ناظر به فرد خاطی تذکر دهند.
بهسازی جداره‌های 7راسته بازار تا پایان سال 1401
شهردار ناحیه 3منطقه 12تهران به همشهری گفت: «موضوع بازپیرایی بازار تهران از گذشته دغدغه شهرداری تهران بوده است. یعنی موضوع جدیدی نیست که در دوره ششم مدیریت شهری به آن می‌پردازیم. اما اینکه بحث بازپیرایی چقدر عملیاتی شده، مهم است. 6ماه پیش، زمانی که شهردار ناحیه3 شدم، با توجه به دغدغه شهردار منطقه 12، بحث ایمنی و بازپیرایی مورد توجه قرار گرفت. در بازپیرایی بازار بحث زیباسازی، بهسازی جداره‌ها مطرح است و در ناحیه 3 ما این موضوع را در دستور کار قرار دادیم.» محسن رضایی ادامه داد: «در بازار تهران هر اقدامی که صورت می‌گیرد، باید با مشارکت و رضایت کسبه باشد، در گام نخست اعتمادسازی را شروع کردیم. جلسات متعددی با اصناف و اتحادیه‌های مختلف برگزار کردیم و طرح خود را ارئه دادیم. خوشبختانه بسیاری از کسبه‌ها مشارکت کردند تا در 4راسته بازار اقدامات بهسازی را شروع کنیم.» او تأکید کرد: «اگر مشارکت بیشتر کسبه را داشته باشیم، احتمالا تا پایان سال بهسازی جداره‌های 3راسته دیگر بازار را هم شروع کرده و به پایان برسانیم.»
مکث
تداوم جدارهسازی در بازار تهران
امیر یزدی، شهردار منطقه 12
بهسازی جداره مجموعه اقداماتی است که سبب ارتقای کیفیت نما از لحاظ ساختاری و ظاهری می‌شود. قدم اول در رسیدن به این مهم حذف زوائد بصری موجود در جداره به‌منظور افزایش نظم بصری است. حذف کندانسور کولرهای گازی و انتقال آنها روی بام، حذف تابلوهای نامتناسب و برگرداندن جمع‌شوی کرکره از اقدامات متداول است. در مرحله بعد جداره به لحاظ سازه‌ای آسیب‌شناسی می‌شود. بررسی ترک‌های موجود در جداره و طبقه‌بندی آنها به ترک‌های نازک‌کاری و سازه‌ای و ارائه راهکار متفاوت برای رفع هریک از آنها ازجمله اقدامات مورد نیاز است.
مشکلات سازه‌ای متداول جداره‌ها اما عبارت هستند از خروج از محور نعل درگاه و در موارد جدی جداشدن پوسته از سازه و... . تعویض نعل درگاه پوسیده و اتصال سازه جداره جداشده به پوسته با استفاده از جزئیات اجرایی طراحی‌شده توسط کارشناسان دفتر توسعه محلی بازار انجام می‌شود و پس از آن خود جداره بررسی می‌شود.
رویکردهای متفاوتی در زمینه بهسازی جداره وجود دارد. درصورت پوشیده‌شدن نما با مصالح نامتناسب با هویت تاریخی بازار، مصالح تراشیده و با آجر قزاقی نخودی‌رنگ پوشیده می‌شود. رویکرد بعدی شست‌و‌شوی جداره و بندکشی است. این روش در جداره‌هایی با وضعیت بهتر یا جداره‌هایی با تزیینات به‌کار گرفته می‌شود. در مرحله بعد تعویض در و پنجره یا شستوشو و رنگآمیزی پنجره‌های موجود در دستور کار قرار می‌گیرد. اتخاذ هر کدام از این روش‌ها منوط به وضعیت در و پنجره از لحاظ ابعاد و کیفیت ساختاری و همچنین میزان تمول کسبه است.
به هر ترتیب حفظ منظر و میراث تاریخی منطقه 12به‌عنوان قلب تاریخی تهران، امری ضروری در حوزه ارتقای کیفیت کالبدی و افزایش نظم بصری آن است؛ به همین منظور پروژه بهسازی جداره‌ها در این منطقه از دوره‌های گذشته همواره مورد توجه مدیریت شهری بوده و امروز نیز به‌طور جدی‌تر و با سرعت بیشتری به‌ویژه در بازار تهران در حال انجام است. این اقدام که در بازار تهران با مشارکت کسبه انجام می‌شود، سبب ارتقای هویت تاریخی بازار و افزایش حس تعلق بازاریان برای نگهداشت فضاهای تاریخی می‌شود؛ ضمن آنکه ارتقای وضعیت کالبدی جداره‌ها، زمینه‌ساز ایجاد کیفیت‌هایی همچون افزایش پویایی، سرزندگی و امنیت است که در نهایت توسعه و پیشرفت کسب‌وکار بازاریان را به‌دنبال خواهد داشت؛ برای مثال جدارهسازی در بخشی از بازار کفاش‌ها به‌منظور کمک به صنف فروشندگان فرش دستباف انجام شد.
بازار فروشندگان فرش دستباف در سال‌های اخیر دچار مشکلات متعددی شده است. رکود در این بازار در سال‌های گذشته، سبب نفوذ دیگر اصناف به‌ویژه پوشاک به راسته‌های فروش فرش شده؛ به‌طوری‌که راسته عباس‌آباد که پیش از این مختص فرش‌فروشان بوده، به فروش لباس زیر اختصاص یافته و فقط چند حجره فرش باقیمانده است.
بهسازی جداره در مواردی سبب افزایش حضور کاربر در فضا، حضور چشم ناظر و در نهایت افزایش امنیت خواهد شد. این مورد در گذر منوچهرخانی نمود یافته است. تعبیه فضای مکث در گذر، سبب افزایش حضور کاربران شده که خود افزایش ایمنی، سرزندگی و در نهایت اشتیاق به حضور بیشتر در فضا را به‌دنبال دارد؛ در نتیجه پروژه‌های بهسازی محیطی به جز آنکه ارتقای کیفیت فضا و حفاظت از بناهای تاریخی را به‌دنبال دارد، سبب افزایش ایمنی، پویایی، سرزندگی و حس تعلق به مکان خواهد شد. بهسازی جداره در بازار تهران با مشارکت ناحیه 3شهرداری منطقه 12، کسبه بازار تهران و تسهیلگری دفتر توسعه محلی بازار صورت می‌گیرد که در دوره جدید مدیریت شهری، جداره و سقف گذر منوچهرخانی و بازار پاچنار و نیز تداوم بهسازی جداره در بازار کفاش‌ها (حد فاصل منوچهرخانی تا تیمچه حاجب‌الدوله) و ساماندهی میدان سیداسماعیل در حال انجام است.
طرح مطالعاتی جداره‌های بازار آهنگران و حدفاصل چهارسوق بزرگ تا کوچک نیز آغاز شده که ان‌شاءالله پس از پایان فاز مطالعاتی، وارد فاز اجرایی خواهد شد. از دیگر برنامه‌هایی که خارج از بافت بازار در حال اجرا یا مطالعات اجرایی قرار دارد، شامل جدارهسازی و آرام‌سازی خیابان لاله‌زار، مطالعه بهسازی و احیای میدان قیام و مطالعه، بهسازی و احیای میدان محمدیه است.
