درس‌هایی که باید از دوران شیوع کرونا گرفت

حمید سوری، اپیدمیولوژیست

هم‌اکنون ما در مرحله‌ای قرار گرفته‌ایم که وضعیت کرونا، کنترل شده و مدیریت شده است. با این همه اما در بیش از 2سال گذشته، ما دچار خطاهایی شدیم که در این متن به بخش‌هایی از آن می‌پردازیم. اول اینکه ما برای مواجهه با یک پاندمی، آمادگی نداشتیم و برخلاف برخی کشورها از اپیدمی‌هایی مثل سارس و مرس درس نگرفته بودیم. 
مرکز کنترل بیماری‌های کشور از چابکی، چالاکی و به روز بودن سال‌ها عقب افتاده بود و در ماه‌های ابتدایی نتوانست نقش خود را به خوبی بازی کند (مقایسه کنید با سی دی سی اروپا، کره‌جنوبی، نیوزیلند و حتی ویتنام). نکته قابل توجه این است که مفهوم، معنا و زبان در درک و استفاده از واژه‌ها مهم‌اند؛ به‌کار بردن عباراتی مثل سرعت چرخش، تقویت‌کننده، ناقل بیماری، موج و مانند اینها را زیاد شنیدیم که تمام این اصطلاحات، نادرست بودند. تأیید فوری واکسن‌ها که هنوز هم ادامه دارد و ادغام فازهای کارآزمایی‌ها، رعایت نکردن اصول کارآزمایی‌ها حتی در مسیر سریع ازجمله اشتباهات دیگری بود که در این مدت رخ داد.
 نکته دیگر، تزریق دوزهای مکرر بدون شواهد بومی و بدون سنجش سطح ایمنی جامعه، همچنین بالا نبودن میزان تست‌گیری از مردم برای تعیین وضعیت اپیدمی، از دیگر نکاتی است که به‌عنوان خطاهای دوران شیوع کرونا به شمار می‌رود. در کنار همه اینها، سپردن کار به‌دست افراد غیرمتخصص و نشر اطلاعات اشتباه از رسانه‌های جمعی و همچنین کنترل نکردن رسانه‌های مجازی برای جلوگیری از نشر شایعات و اطلاعات نادرست، ایراد دیگری است که برای شیوع کرونا می‌توان به آن اشاره کرد. ارزشیابی نکردن مداخلات انجام شده، تصمیم‌گیری و اظهارنظر بدون مستندات علمی، استمرار نداشتن تیم‌های واکنش سریع و کنارگذاشتن طرح بیماریابی «شهید سلیمانی» برای کنترل بهتر وضعیت شیوع کرونا، خطای دیگر بود. در کنار همه اینها موضوع قابل توجه دیگر این است که در این مدت، از نیروهای مردمی و بسیجی‌هایی که بدون توقع به خدمت مردم آمدند، هم به خوبی قدردانی نشد. درس دیگری که در این مدت آموختیم این است که بیماری همه‌گیر به همان اندازه که موضوعی علمی است، به مسئله ارزش‌ها هم مربوط می‌شود. درک این نکته بسیار مهم است که برخی از بزرگ‌ترین شکست‌های ما در پاسخ به کووید-19هیچ ارتباطی به کمبود واکسن نداشت، ناتوانی در اثبات اینکه ماسک‌ها چقدر می‌توانند در کنترل بیماری نقش داشته باشند، اینکه چقدر تست‌گیری برای قرنطینه کردن و ایزوله کردن افراد آلوده به ویروس می‌تواند نقش مهمی داشته باشد، یا اینکه «تهویه» تا چه اندازه می‌تواند از انتقال بیماری جلوگیری کند، ازجمله نکاتی است که مورد توجه جدی قرار نگرفت. مسئله‌ای که در این مدت به خوبی مورد توجه قرار نگرفت، موضوع اخلاق و ارزش‌ها بود. نکته دیگری که بیش از 2 سال گذشته آموختیم هم این است که ما در ارتباط با شاغلان حوزه سلامت و متخصصانی که از جان و درآمد خود گذشتند و به خدمت مردم آمدند، به درستی قدردانی نکردیم و بسیار راحت خودشان و تجربیاتشان را کنار گذاشتیم.از ظرفیت علمی و تحقیقاتی کشور برای کنترل بیماری به ‌خوبی استفاده نکردیم و نقش فناوری‌های جدید را در مدیریت اپیدمی نادیده گرفتیم.
 همچنین از داده‌هایی که با بودجه هنگفتی جمع‌آوری می‌شد، به درستی استفاده نکردیم و به بهانه محرمانه ماندن اطلاعات و داده‌ها، محققان و دست‌اندرکاران را از دسترسی به اطلاعات محروم کردیم. مداخله‌هایی بدون اثربخشی یا هزینه اثربخش مانند دورکاری و قرنطینه و ضدعفونی شهرها و تعطیلی کلاس‌های درس دانشجویان تحصیلات تکمیلی و ترددهای شبانه و مانند اینها را انجام دادیم، بدون اینکه بررسی‌های ویژه‌ای درباره اثربخشی‌شان داشته باشیم و با همین وضعیت هم برای مدت‌ها آنها را ادامه دادیم. زمان ورود واکسن به کشور با تأخیر انجام شد و از بسیاری از کشورها، ماه‌ها برای شروع واکسیناسیون عمومی عقب ماندیم. زمانی هم که واکسن کرونا وارد شد، با واردات بی‌رویه به نیاز جامعه و استقبال مردم توجه نشد و تولید‌کنندگان واکسن داخلی که تعدادشان کم هم نبود، ورشکسته شدند و حالا در تلاش هستند تا برای واکسن‌هایشان مشتری خارجی پیدا کنند. 
حتی واکسن‌های اهدا شده برخی کشورها را درحالی‌که واکسن‌های تولید داخل روی دستمان مانده بود پذیرفتیم و این احتمال را ندادیم که ممکن است این واکسن‌ها با هدف شکست دادن تولیدکنندگان داخلی واکسن، به کشور اهدا شده باشد و در کنار همه اینها مهم‌ترین نکته این است که برای نظارت بر مدیریت اپیدمی در کشور دیر اقدام کردیم. بارها دچار عادی انگاری شدیم و به محض کاهش موارد مرگ و بستری اپیدمی را تمام‌شده تصور کردیم. معیارهای اشتباهی (مانند رنگ‌بندی شهرها) برای سنجش سطح خطر، برآورد خطر (مثلا در کودکان) انتخاب کردیم. البته همه اینها به معنی ناسپاسی از زحمات و تلاش‌های خوب انجام شده در کشور برای مقابله با شیوع کرونا نیست. به هر حال اقدامات قابل توجهی برای مقابله با کرونا صورت گرفت. اینها درس‌هایی است که برای ادامه راه و در مواجهه با بیماری‌های دیگر، باید از آنها آموخت.