گزارش
کلاهبرداری در پوشش کمک‌های خیرخواهانه
مؤسس دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه در گفت‌وگو با همشهری، روش‌های تشخیص اصالت نهادهای مردمی برای کمک مالی را توضیح می‌دهد
چند عکس تأثیرگذار از یک محله فقیرنشین، خانه‌ای که بدبختی از سر و رویش می‌بارد، کودکی که دمپایی‌هایش پاره است و اشک در چشمانش حلقه زده، یک متن غم‌انگیز و در نهایت شماره حساب بانکی که از مخاطبان می‌خواهد کمک‌های مالی‌شان را واریز کنند. اغلب هم زمان محدود است و خانواده به کمک شدیدی نیاز دارد. هیچ‌کس اما نه هویت این کودک را می‌شناسد، نه می‌داند آن محله در کدام منطقه جغرافیایی واقع شده و نه از اصالت شماره حساب بانکی خبر دارد.
کلاهبرداری به نام مؤسسه‌های خیریه، پرونده قطوری در مراجع قضایی دارد؛ هر چند وقت یک‌بار هم یکی از این پرونده‌ها خبری می‌شود: «کلاهبرداری اینترنتی به بهانه دریافت نذورات و کمک به نیازمندان»، «سودجویی مؤسسه‌های خیریه جعلی در فضای مجازی»، «کلاهبرداری در پوشش خیریه درمانی» و... . فضای مجازی حالا مکان مناسبی برای پهن کردن دام این مؤسسه‌های جعلی شده است. شرایط زمانی برایشان مهیاتر می‌شود که عیدی در راه باشد، مدارس در حال بازگشایی باشند یا حتی سیل و زلزله‌ای رخ داده باشد. آن زمان مردم در آماده‌ترین حالت برای سودجویی این افراد قرار دارند. نیروی انتظامی هر بار که جزئیات پرونده‌ای را منتشر می‌کند، به‌طور مداوم نسبت به فعالیت برخی از مؤسسه‌های جعلی هشدار می‌دهد.
آبان‌ماه امسال بود که رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری از جرائم سایبری پلیس فتای نیروی انتظامی خبر از دستگیری افرادی داد که در پوشش خیریه‌های بین‌المللی از مردم برای کمک به نیازمندان، پول جمع می‌کردند. آنها فعالیت‌شان را خارج از ایران انجام می‌دادند.به‌گفته علی‌محمد رجبی، سودجویان در این شیوه کلاهبرداری با بررسی صفحات افراد مختلف در شبکه‌های اجتماعی و شناسایی علاقه‌مندی آنها، قربانیان را شناسایی و برای آنها پیام‌هایی با مضمون کمک به خیریه‌ها ارسال می‌کنند. آنها در لوگوی صفحات مجازی خود از تصاویر سازمان‌های خیریه بین‌المللی استفاده می‌کنند و به این شکل به‌دنبال جلب اعتمادند.
برخی از این مؤسسه‌ها برای جلب اعتماد مردم از نام افراد مشهور و معتبر مثل بازیگران، هنرمندان، ورزشکاران و... استفاده می‌کنند، فیلم‌های تلخ و تأثیرگذار را در فضای مجازی منتشر می‌کنند و در این میان هم بر مناطق شناخته‌شده از سوی مردم مثل استان‌های جنوب و جنوب‌شرقی کشور دست می‌گذارند. پیش از این، پلیس فتا تنها در یکی از پرونده‌ها متوجه کلاهبرداری 150میلیون تومانی شده بود که در قالب جمع‌آوری هزینه‌های درمان بیماران صعب‌العلاج به‌دست آمده بود.
برخی از این مؤسسه‌ها برای شناخته‌تر شدن، دست به تبلیغات گسترده‌ای می‌زنند و همزمان با حادثه‌ای مثل سیل یا زلزله، تورشان را پهن می‌کنند و پول‌ها را جمع. نیروی انتظامی در همین زمینه اعلام کرده که برخی از مؤسسه‌ها در فضای مجازی با عنوان کمک به کودکان بی‌سرپرست، خرید جهیزیه برای خانواده‌های نیازمند، خرید چادر برای زلزله‌زدگان و... فعالیت می‌کنند، اما نه مجوزی دارند و نه حتی از اعتبار اجتماعی برخوردارند. ماجرا تنها به فضای مجازی محدود نمی‌شود، گروهی از این مؤسسه‌ها که اغلب ناشناخته‌اند با دسترسی به شماره‌های تلفن همراه و حتی شماره‌های ثابت، به‌طور مستقیم با افراد تماس می‌گیرند و با معرفی خیریه خود، درخواست کمک مالی می‌کنند که البته تعداد آنها در حال افزایش است.
چطور از اصالت خیریه‌ها مطمئن شویم؟
از نیمه‌های اسفند، هفته نیکوکاری آغاز شده است و همین مناسبت، فرصت مناسبی برای کمک‌های داوطلبانه به گروه‌های هدف است. در این وضعیت، خیلی‌ها برای سودجویی، وارد میدان می‌شوند. احمد بختیاری، مؤسس دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه و رئیس شبکه ملی امداد و نجات تشکل‌های جوانان است. او در گفت‌وگو با همشهری درباره نحوه شناسایی مؤسسه‌های مردم‌نهاد برای اختصاص کمک مالی توضیح بیشتری می‌دهد. به‌گفته او، بیشترین چالش مؤسسه‌های مردمی در بخش کمک‌های نقدی و غیرنقدی است؛ یعنی جایی که افراد باید پول پرداخت کنند: «برخی از مؤسسه‌های مردمی نیمه‌دولتی‌اند؛ مثل هلال احمر و کمیته امداد و بهزیستی که غالبا شماره حساب‌های 3رقمی و 4رقمی دارند و همه به آنها کمک می‌کنند. گروه دیگر، مؤسسه‌ها و انجمن‌های خیریه‌ای هستند که رسمی‌اند و مجوز فعالیت دارند. گروه سومی هم هستند که مجوز ندارند، اما فعال هستند. آمارها نشان می‌دهد که حدود 30هزار تشکل مردمی و خیریه مجوز فعالیت دارند و به همین اندازه هم بدون مجوز مشغول فعالیت هستند. حالا سؤالی که پیش می‌آید این است که به کدام مؤسسه با چه ویژگی‌هایی باید کمک کرد تا پول در قالب کمک نقدی یا غیرنقدی به‌دست گروه هدف برسد؟» بختیاری در توضیح این موضوع می‌گوید: «افراد باید در انتخاب مؤسسه‌های مردمی و خیریه‌ها دقت داشته باشند. نخستین نشانه هم مجوز فعالیت این مؤسسه‌هاست؛ چراکه حتی اگر بعدها مشخص شد که پول برای گروه هدف صرف نشده، امکان پیگیری وجود دارد. هم‌اکنون چند ارگان ازجمله وزارت کشور، بهزیستی و وزارت ورزش و جوانان، مجوز فعالیت مؤسسه‌های مردمی و خیریه‌ها را صادر می‌کنند. قبلا نیروی انتظامی هم مجوز صادر می‌کرد، اما حالا این کار را نمی‌کند و تنها مجوزهایی را که قبلا صادر کرده، تمدید می‌کند.» به‌گفته او، قبلا مؤسسه‌های مردمی، تنها با همان مجوزهایشان فعالیت می‌کردند و دیگر نیازی به ثبت شرکتی نبود؛ یعنی شناسه ملی هم نداشتند، حالا اما باید حتما شناسه ملی هم داشته باشند و بانک‌ها براساس همین شناسه، به نام همان مؤسسه، حساب بانکی باز می‌کنند. بنابراین داشتن مجوز و شناسه ملی برای اطمینان از اصالت این نهادهای مردمی مهم است و افراد در همان ابتدا می‌توانند از مؤسسه موردنظرشان، مشاهده مجوز و شناسه ملی را درخواست کنند. آمارها نشان می‌دهد که بیش از 9هزار مؤسسه مردمی از وزارت کشور و استانداری‌ها، بیش از 12هزار مؤسسه از بهزیستی و حدود 4تا 5هزار مؤسسه از سازمان ورزش و جوانان مجوز فعالیت گرفته‌اند.
شفافیت مالی، شرط کمک به مؤسسه‌ها و خیریه‌ها
بختیاری می‌گوید شرط اول برای اطمینان از فعالیت‌های یک مؤسسه مردمی و خیریه، شفافیت مالی است: «مؤسسه‌ای که به‌درستی فعالیت می‌کند، باید در دوره‌های مشخص گزارش مالی‌اش را منتشر کند؛ درحالی‌که اکنون بخشی از تشکل‌ها و مؤسسه‌های خیریه، گزارش‌های مالی‌شان را منتشر نمی‌کنند؛ حتی گاهی اوقات مشاهده می‌شود که این کار را بلد هم نیستند و آموزشی ندیده‌اند. برخی از آنها عنوان می‌کنند که نیرویی برای این کار ندارند. به‌طور کلی این مسئله در کشور ضعیف است و حالا در میان گروه‌های مردمی و تشکل‌ها هم دیده می‌شود. هیچ‌کس به آنها آموزشی نداده و زمانی که مجوز فعالیت می‌گیرند به‌صورت یک پی‌دی‌اف ساده به آنها آموزش‌های معمولی و ابتدایی داده می‌شود.» حالا سؤال اینجاست که مردم چطور می‌توانند به این گزارش‌های مالی دسترسی پیدا کنند؟ مؤسس دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه به این سؤال پاسخ می‌دهد و می‌گوید: «مطالبه‌گری مخاطبان این مؤسسه‌ها که همان مردم هستند، این تشکل‌ها را مجبور می‌کند تا گزارش‌های مالی‌شان را منتشر کنند؛ یعنی آنها به این نتیجه می‌رسند که برای جلب مشارکت مردمی، مکانی را درنظر بگیرند که در آن گزارش‌هایشان را منتشر کنند. این فضا می‌تواند در فضای مجازی مثل صفحه‌های اینستاگرام و تلگرام و... باشد یا می‌تواند در وب‌سایت‌شان قرار گرفته شود. گزارش‌های شفاف مالی آنقدر مهم است که حتی برخی از هنرمندان شناخته‌شده که در این زمینه فعال هستند و مردم به اعتبار آنها، کمک‌های مالی می‌کنند هم گزارش فعالیت‌های مالی را در گروه‌های مشخصی که دارند، منتشر می‌کنند؛ حتی سازمان‌های عمومی مثل هلال‌احمر هم این کار را می‌کنند که مثلا برای طرح نذر آب این میزان پول جمع‌آوری شده و در این بخش‌ها هزینه شده است.» بختیاری می‌گوید: «تنها تشکل‌هایی که پول‌های مردم را در جای دیگر هزینه می‌کنند، تمایلی به انتشار گزارش‌هایشان ندارند؛ البته در میان آنها هستند گروه‌هایی که از روی ناآگاهی اقدام به این کار نمی‌کنند. تعدادی هم به‌دلیل غیررسمی بودن و اینکه موظف به پاسخگویی به سازمان امور مالیاتی نباشند، خودشان را موظف به انتشار گزارش‌های مالی نمی‌دانند.»
حدود 40درصد از مؤسسه‌های خیریه قابل نظارت نیستند
یکی از راه‌های جلوگیری از سوءاستفاده‌های مالی از سوی مؤسسه‌های جعلی نظارت بر آنهاست. با این حال گفته می‌شود که با توجه به حجم بالای این تشکل‌ها و غیررسمی بودن برخی از آنها، امکان نظارت بر همه آنها وجود ندارد. این نکته مورد تأکید بختیاری است. او می‌گوید که در تمام دنیا، مسئله نظارت بر تشکل‌ها تبدیل به یک چالش شده؛ چراکه حدود 30تا 40درصد از مؤسسه‌های خیریه قابل کنترل نیستند. در ایران 30هزار تشکل فعال است که نظارت دقیقی نمی‌توان بر همه آنها داشت. باید به این نکته هم توجه شود که این تشکل‌ها بنگاه‌های اقتصادی نیستند که بتوان از راه‌های مختلف آنها را رصد کرد یا به آنها فشار وارد کرد. مؤسس دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه تأکید می‌کند که می‌توان از ابزاری مانند تمدید نکردن مجوز این تشکل‌ها در مقابل ارائه گزارش‌های شفاف استفاده کرد.
اهمیت بازدید حضوری از خیریه‌ها
با همه اینها توصیه بختیاری به کسانی که قصد مشارکت مالی یا غیرمالی در تشکل‌های مردمی و خیریه‌ها را دارند این است که حتما پیش از شروع کمک‌هایشان، به‌صورت حضوری از مؤسسه موردنظر بازدید کنند: «سازمان‌های مردم‌نهادی که داوطلب نمی‌پذیرند یا از حضور افراد به مکان‌شان استقبال نمی‌کنند، حتما ایرادی دارند و نباید خیلی مطمئن برای کمک به آنها اقدام کرد. ترجیح این است که افراد پول‌هایشان را در جایی هزینه کنند که از فعالیت‌های خیرخواهانه محل مورد نظر اطمینان داشته باشند و بتوانند راحت در محل رفت‌وآمد کنند.» بسیاری از مؤسسه‌های خیریه و تشکل‌های مردمی در فضای مجازی فعال هستند. آنجا شرایط خوبی برای ارتباط با مخاطبان فراهم است و مخاطبان به‌صورت آنلاین و در همان لحظه می‌توانند کمک‌های مالی را درصورت درخواست‌های آن مؤسسه، واریز کنند. اما همین شرایط می‌تواند زمینه سوءاستفاده‌های فراوانی را هم ایجاد کند. بختیاری در این زمینه توضیح می‌دهد و در عین حال که به رشد قابل توجه این مؤسسه‌ها در فضای مجازی اشاره می‌کند، می‌گوید: «برخی از این گروه‌ها از احساسات مردم سوءاستفاده می‌کنند و خیلی‌ها را هم به دام می‌اندازند. ما نمونه این نوع سوءاستفاده‌ها را در سیل نوروز 98شاهد بودیم. من آن زمان نماینده هماهنگ‌کننده تشکل‌ها در هلال احمر بودم و در سازمان مدیریت بحران هم فعالیت‌هایی می‌کردم. در همان سال، نزدیک به 80تا 90حساب بانکی مشکوک که برای کمک به سیل‌زده‌ها اعلام شده بود، مسدود شد. نکته اینجاست که تنها نیمی از صاحبان این حساب‌ها، برای پیگیری مسدود شدن حساب‌های بانکی مراجعه کردند و نیم دیگر، هیچ‌وقت مراجعه نکردند که نشان می‌دهد حساب‌ها جعلی بوده است.» به‌گفته او، گاهی افراد شناخته‌شده اقدام به جمع‌آوری کمک مالی می‌کنند. این شاید از نظر عمومی اتفاق خوبی باشد، اما نکته اینجاست که این افراد تخصص کافی ندارند؛ یعنی ممکن است پول مردم را هدر دهند و در جایی که واقعا نیاز نیست، هزینه کنند؛ درحالی‌که یک تشکل که فعالیت مشخص و تخصصی دارد، دقیقا می‌داند که فلان منطقه با توجه به شرایطی که دارد به چه کمک‌هایی نیاز دارد: «ما شاهد هستیم که در بسیاری از موارد 50تا 60درصد کمک‌های مردمی در حوادث هدر می‌رود؛ این مسئله در خارج از شرایط بحران هم دیده می‌شود. افراد متخصص با توجه به فرهنگ و قومیت مردم یک منطقه برای کمک اقدام می‌کنند؛ درحالی‌که خیلی از افراد غیرمتخصص با دیدگاه زندگی شهری، مثلا به یک روستا می‌روند و انتظار تغییرات اساسی دارند. موردی داشتیم که یکی از خیران برای یک کودکی در روستا، اسباب‌بازی برده بود که حتی آن کودک نمی‌دانست چطور باید با آن بازی کند. تشکل‌های رسمی، نقش قابل‌قبولی در هدایت درست کمک‌های مالی مردم دارند.» بختیاری حتی مواردی از کمک‌های مردمی را که به‌صورت پیام‌هایی در اینستاگرام و واتساپ منتشر می‌شود تأیید نمی‌کند. او می‌گوید ممکن است این پیام‌ها از افراد شناخته‌شده ما فرستاده شود، اما خیلی وقت‌ها منبع اولیه آن مشخص نیست و افراد به اعتبار شخص دیگری اقدام به انتشار آن پیام کرده‌اند: «خیلی وقت‌ها در گروه‌های خانوادگی چند نفر یا خانواده درنظر گرفته می‌شوند و برای کمک به آنها پول جمع می‌شود. این مسئله قابل تحسین است، اما زمانی که کمک‌ها فراتر از یک گروه خانوادگی برود، می‌تواند مشکل‌ساز شود.»
راه‌اندازی سامانه‌ای برای شناسایی تشکل‌های مردمی اصالت‌دار
حالا در راستای ایجاد مسیری برای کمک‌های مردمی، دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه، سامانه‌ای برای معرفی این تشکل‌های مردمی و خیریه‌ها راه‌اندازی کرده که قرار است از حدود 2هفته دیگر، در دسترس قرار گیرد. بختیاری در این زمینه می‌گوید: «این سامانه، با هدف معرفی تشکل‌های مجوزدار راه‌اندازی شده است؛ به این صورت که افراد اگر بخواهند کار داوطلبانه حضوری داشته باشند، می‌توانند اقدام به ثبت‌نام در این سامانه کنند و براساس تخصص‌شان به آنها تشکل یا مؤسسه‌ای معرفی می‌شود. اگر هم تمایل به کمک مالی دارند، فضایی ایجاد شده تا گزارش مالی مؤسسه‌های مختلف در دسترس قرار گیرد و افراد براساس پروژه‌های تعریف شده، در بخش موردنظرشان کمک مالی کنند. در این سامانه، تأکید شده که تنها مؤسسه‌ها و تشکل‌هایی که مجوز خود را روی سامانه قرار می‌دهند، می‌توانند مشارکت داشته باشند.»
احمد بختیاری، موسس دبیرخانه ترویج کار داوطلبانه:
افراد باید در انتخاب موسسه‌های مردمی و خیریه‌ها دقت داشته باشند، اولین نشانه هم مجوز فعالیت این موسسه‌هاست، چرا که حتی اگر بعدها مشخص شد که پول برای گروه هدف صرف نشده، امکان پیگیری وجود دارد.
موسسه‌ای که به درستی فعالیت می‌کند، باید در دوره‌های مشخص گزارش مالی‌اش را منتشر کند؛ در حالی که اکنون بخشی از تشکل‌ها و موسسه‌های خیریه، گزارش‌های مالی‌شان را منتشر نمی‌کنند؛ حتی گاهی اوقات مشاهده می‌شود که این کار را بلد هم نیستند و آموزشی ندیده‌اند. برخی از آنها عنوان می‌کنند که نیرویی برای این کار ندارند.
حدود 30 تا 40 درصد از موسسه‌های خیریه قابل کنترل نیستند. در ایران 30 هزار تشکل فعال است که نظارت دقیقی نمی‌توان بر همه آنها داشت. باید به این نکته هم توجه شود که این تشکل‌ها بنگاه‌های اقتصادی نیستند که بتوان از راه‌های مختلف آنها را رصد کرد یا به آنها فشار وارد کرد.
سازمان‌های مردم نهادی که داوطلب نمی‌پذیرند یا از حضور افراد به مکان‌شان استقبال نمی‌کنند، حتما ایرادی دارند و نباید خیلی مطمئن برای کمک به آنها اقدام کرد. ترجیح این است که افراد پول‌هایشان را در جایی هزینه کنند که از فعالیت‌های خیرخواهانه محل مورد نظر اطمینان پیدا کنند و بتوانند به راحتی در محل رفت و آمد کنند.
نـمـونه بـرخـی از سوءاستفاده‌ها را در سیل نوروز 98 شاهد بودیم. در همان سال، نزدیک به 80 تا 90 حساب بانکی مشکوک که برای کمک به سیل‌زده‌ها اعلام شده بود، مسدود شد، نکته اینجاست که تنها نیمی از صاحبان این حساب‌ها، برای پیگیری مسدود شدن حساب‌های بانکی مراجعه کردند و نیم دیگر، هیچ وقت مراجعه نکردند که نشان می‌دهد حساب‌ها جعلی بوده است.
سامانه‌ای با هدف معرفی تشکل‌های مجوزدار راه‌اندازی شده است، به این صورت که، افراد اگر بخواهند کار داوطلبانه حضوری داشته باشند، می‌توانند اقدام به ثبت‌نام در این سامانه کنند و بر اساس تخصص‌شان به آنها تشکل یا موسسه‌ای معرفی می‌شود. اگر هم تمایل به کمک مالی دارند، فضایی ایجاد شده تا گزارش مالی موسسه‌های مختلف در دسترس قرار گیرد و افراد بر اساس پروژه‌های تعریف شده، در بخش مورد نظرشان کمک مالی کنند.
