فیروز؛ از گوربرخاسته

سارا کریمان

سرخ‌پوشان دوره گرد از عناصر عمومی و شهری نوروز به‌عنوان بزرگ‌ترین جشن باستانی ایران فرهنگی هستند که از آداب و آیین‌های متنوعی تشکیل شده است، بخشی از آنها درون‌گرا و خانوادگی و بخش دیگر اجتماعی و عمومی است. مجموعه  آن میراث معنوی و ارزش‌های تاریخی را تشکیل می‌دهد که حیات خود را تا به امروز حفظ کرده است. در سیمای خموده و سیمانی شهرهای امروز، ظهور دوره‌گردی شاداب که نوید بهار می‌دهد، هرچند به دشواری، لبخندی بر لبان رهگذران می‌نشاند. سهم زیادی از آیین‌های کهن متکی به باورهای طبیعت‌گرایانه است که عبور از زمستان و شروع بهار در راس آن قرار دارد و پیوند روزی مردمان با آفتاب و باران بسیاری از مناسبت‌ها و مناسک را رقم می‌زند. «حاجی فیروز» یکی از شخصیت‌های مربوط به آیین‌های نوروزی است که معمولا در کنار عمو نوروز و ننه‌سرما راویان انسانی این انقلاب طبیعی هستند. حاجی فیروز دارای پیشینه اسطوره‌ای و افسانه‌ای است. شمایل آن به‌صورت مردی لاغر اندام، سیاه رخ در جامه‌ای سرخ، دایره زنگی به‌دست و کلاه بر سر است که خوشبختانه تا به امروز بیشتر این ویژگی‌ها را حفظ کرده است. معمولا افراد به‌صورت موروثی این نقش را می‌پذیرند. حاجی‌فیروزها در اسفندماه به خیابان می‌آیند و گشاده رو با سازهای کوبه‌ای اشعاری را که جمعا به سه یا چهار عدد هم نمی‌رسند، می‌خوانند‌  که خود از منظر شناخت و حفاظت از نوعی تئاتر و موسیقی خیابانی با ریشه‌های فولکلور بسیار حائز‌اهمیت است. ابعاد اسطوره‌ای حاجی فیروز را به اسطوره‌های میان‌رودان نیز نسبت می‌دهند، بعضا آن را پیوسته با نمایش‌های نوروزی مانند کوسه برنشین و میرنوروزی می‌دانند. اسطوره  سیاوش در ایران نقشی محوری دارد که بسیاری دیگر از روایت‌ها حول آن پدید می‌آید، برخی اسطوره‌شناسان حاجی فیروز را نیز همچنین شخصیتی در ارتباط با داستان سیاوش می‌دانند که چهره سیاه او نمایانگر بازآمدن او از سرزمین مردگان است و سرخی لباسش نیز نمایانگر خون سیاوش است. در اسطوره  بین‌النهرین ایشتر(ایزد بانوی باروری) به اعماق زمین سفر می‌کند و امکان بازگشت را از دست می‌دهد. با پاشیدن آب زندگانی،  ایزد‌بانو امکان بازگشت به زمین را می‌یابد ولی براساس قوانین جهان مردگان می‌بایست فرد دیگری را به‌جای خود به جهان زیرین می‌فرستاد که گفته می‌شود شوهر او با جامه  سرخ راهی این سفر می‌شود که ایزد گیاهی نام دارد و رفتن او سوگ و سرما به همراه داشته است، سرانجام خواهر او می‌پذیرد که نیمی از سال را به جایش در سرزمین مردگان به سر ببرد، اینچنین بالا آمدن او با سرسبزی و رویش گیاهان همراه است و طبق این اسطوره بدین خاطر روی او سیاه شده که از اعماق زمین می‌آید و با نواختن دایره زنگی نوید بهار و نوروز می‌دهد. آیین‌های نوروزی اغلب شاد هستند و شاید حاجی فیروزها آخرین اسطوره‌هایی باشند که بی‌واسطه لبخند را به عابران هبه می‌کنند.