پاتوق چهره های معروف انقلاب کجا بود؟ تأثیرگذارترین مساجد در پیروزی انقلاب را بشناسید

حسن حسن‌زاده:سنگرهایشان هم آنقدر محکم بودند که عاقبت طاغوت بساطش را جمع کرد و به همکیشان خود در قرن‌ها پیش پیوست. اکنون دیگر نام مساجدی چون جلیلی، قبا، الجواد، لرزاده، هدایت و... در کنار نام مساجد بی‌شماری که هرکدام نقشی ارزنده در پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌اند، جزئی از تاریخ معاصر کشورمان به شمار می‌روند. مساجد که وظیفه اصلی کادرسازی برای انقلاب را برعهده داشتند و با پرورش تاریخ‌سازانی چون فرزندان انقلابی خمینی کبیر، اینک خود نیز بخشی از تاریخ پرافتخار ایران اسلامی شده‌اند.  

• کانون مبارزات  انقلابی

مسجد شاه که پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به مسجد امام(ره) تغییر نام داد سابقه مبارازاتی طولانی‌ای علیه رژیم طاغوت دارد. این مسجد بازار که در زمان شکل‌گیری نهضت مشروطه با میزبانی از جلسه بازاریان پس از به چوب بسته شدن بازرگانان نقش خود را به خوبی ایفا کرده بود، سال‌ها بعد هم در زمان پیروزی انقلاب اسلامی بدل به کانون تجمع مبارزان انقلابی شد.  

 از ملی شدن نفت تا پیروزی انقلاب

مسجد هدایت در آغار تنها یک تکیه ساده بود که حضور دانشمندی بزرگ به نام آیت‌الله طالقانی آن را به یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مسجد در راه مبارزاتی پیروزی انقلاب اسلامی بدل کرد. مسجدی که در سال‌های ملی شدن نفت نقش خود را به رهبری ایشان به خوبی ایفا کرد و در راه پیروزی ملت ایران هم کم نگذاشت. درست پس از کودتای ۲۸ مرداد بود که این مسجد با همان وجهه ضد استبدادی خود، به‌عنوان سنگر اصلی توده‌های مردم به شمار می‌رفت تا آنجا که ایادی رژیم طاغوت در همان دهه ۳۰، مسجد را تعطیل کردند. اگر تاریخ مبارزاتی مرحوم طالقانی را از دهه ۳۰ و ۴۰ به دهه ۵۰ برسانیم، به خوبی خواهیم دید که مسجد هدایت در خیابان جمهوری در تمامی این سال‌ها در خط مقدم مبارزه با طاغوت قرار داشت. در دهه ۵۰، با وجود تبعید و زندانی شدن آیت‌الله طالقانی، سنگر مسجد هدایت همچنان مبارزه خود را تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد.  

• محل تجمع مبارزان بعد از تعطیلی حسینه ارشاد

پیش از پیروزی انقلاب اسلامی آیت‌الله مهدوی‌کنی، امام جماعت مسجد جلیلی با دعوت از واعظان مبارز به مسجد، آغازگر حرکت انقلابی در این مسجد بود. از سخنرانان بنام آن دوران مسجد می‌توان استاد شهید مطهری و شهید باهنر را نام برد که سهم بسزایی در شکل‌گیری حرکات انقلابی این مسجد داشتند. حتی پس از تعطیلی مسجد هدایت و حسینیه ارشاد به لطف امام جماعت خوشفکر مسجد بود که مسجد جلیلی در خیابان ایرانشهر محل تجمع مبارزان می‌شد.  

در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران، موضوعی که بسیاری از مردم را به مساجد می‌کشاند بحث درباره تعیین حکومت و شاخصه‌های حکومت اسلامی و اقتصاد اسلامی بود که جوانان را

پای سخنرانی‌های وعاظ این مسجد می‌کشاند. به هر حال روحیه انقلابی آیت‌الله مهدوی کنی در کنار شخصیت‌های مطرحی که برای وعظ و سخنرانی به این مسجد دعوت می‌شدند، بیانگر رویارویی علنی مسجد جلیلی با دستگاه پهلوی بود.  
 

• پاتوق شهید نواب صفوی و یارانش

اوایل دهه ۲۰ بود که مسجد لرزاده به رهبری امام جماعت مبارزش یعنی حاج شیخ علی‌اکبر برهان تبدیل به محلی برای تجمیع گروه‌های مبارز انقلابی علیه رژیم شاه شد. یکی از نخستین گروه‌هایی که این مسجد را پاتوق مبارزاتی خود کرده بودند گروه فداییان اسلام با آن چهره شاخص و مبارزشان یعنی شهید نواب صفوی بود. نهضت اسلامی امام(ره) که در سال ۱۳۴۲ علنی شد، شخصیت‌هایی چون مرحوم فلسفی، مشعل مبارزه در مسجد لرزاده را که بعد از کودتای سال ۱۳۳۲ به مدت ۱۰ سال به خاموشی فرورفته بود دوباره روشن کرد و با استفاده از موقعیت محوری این مسجد در میدان خراسان، منبرهای پرشکوه خود را برپا می‌کرد. در دهه۵۰ با حضور چهره‌های چون حجت‌الاسلام عمید زنجانی همچنان مسجد لرزاده محوریت انقلابی خود را حفظ کرد و بالاخره در سال ۱۳۵۷ با یورش به این مسجد، فاجعه معروف یازدهم رمضان مسجد لرزاده رقم خورد که خیلی از نمازگزاران شهید شدند.  

• پاتوق انقلابیون بازار

مسجد امین‌الدوله هم در کنار دیگر مساجد بازار تهران به خوبی نقش محوری‌اش را در گردهم‌آوری مبارزان انقلابی ایفا کرد. از جمله افراد مشهوری که پاتوق انقلابیشان مسجد امین‌الدوله بود می‌توان به حاج مهدی عراقی، حبیب االله عسکراولادی، حاج حبیب االله شفیق، حاج ابوالفضل توکلی، مصطفی حائری، حاج حمید محمود محتشمی، و حاج هاشم امانی اشاره کرد.  

• دستگیری مقام معظم رهبری توسط ساواک

مسجد جاوید هم سنگر دیگری برای تجمع انقلابیون و شکل‌گیری نهضت انقلاب اسلامی بود که با تلاش شهید مفتح در جمع‌آوری نیروهای تحصیلکرده و دانشگاهی و برگزاری کلاس‌های آموزشی در زمینه‌های مختلف بدل به محلی برای تحکیم روابط طلاب و دانشجویان شده بود تا قشر تحصیلکرده جامعه نیز نقش خود را در این نهضت عظیم ایفا کند. کنار کلاس‌های اخلاق، احکام، فلسفه و اعتقادات، کلاس‌های زبان انگلیسی نیز بر پا بود و افراد زیادی از آن استقبال می‌کردند. بنا بر این، این مسجد که در خیابان شریعتی واقع شده بود، با غنای خاصی که در ارائه مطالب گوناگون به مذهبیون انقلابی داشت پایگاهی بود برای تحصیلکرده‌ها و روشنگری مردم. مسجد جاوید سوم آذر ماه ۱۳۵۳ بعد از دستگیری شهید آیت‌الله مفتح و مقام معظم رهبری تعطیل شد، اما جنبش انقلابی که این مسجد در حال و هوای آن دوران ایجاد کرده بود دیگر قابل تعطیل شدن نبود.  

• پایگاه همیشه فعال و سخنرانی‌های آتشین

پیشینه ساخت مسجد ابراهیم خلیل به سال ۱۳۴۲ برمی‌گردد، اما این مسجد خیلی زود به پایگاهی برای زنان و مردان مبارز با اندیشه‌های انقلابی تبدیل شد. «سیدابوالقاسم موسوی‌همدانی» نخستین امام جماعت مسجد ابراهیم خلیل، خود فعال انقلابی بود و بی‌شک حضور مؤثرش باعث شد تا این مسجد به یکی از پایگاه‌های انقلاب تبدیل شود. او به همراه حجج‌اسلام زمانی و کرباسی از روحانیان مبارزی بودند که حرکت‌های مردم را پیش از انقلاب جهت می‌دادند. با تعطیل شدن جلساتی که در مساجد تهران برگزار می‌شد مخاطبان آنها به پایگاه‌های فکری شهرری یعنی مکتب الهادی و مسجد حضرت ابراهیم خلیل می‌رفتند و جالب اینکه برگزاری جلسات در این ۲ پایگاه مذهبی هیچ‌گاه به تعطیلی کشیده نشد. جلسات سخنرانی مسجد با حضور سخنرانانی چون آیت‌الله امامی کاشانی، آیت‌الله مهدوی کنی، آیت‌الله جنتی، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله موسوی کاشانی، آیت‌الله علایی اراکی، آیت‌الله خزعلی و... تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت.  
 

• نگرانی ساواک از حضور شهید مطهری 

مسجد مدرنی که در سال ۱۳۴۲ تأسیس شد و نامش خیلی زود سر زبان‌ها افتاد الجواد نام داشت، اما در آن ایام آنچه این مسجد را بیشتر برای ساواک تبدیل به نامی آشنا کرد مدرن بودنش نبود، بلکه حضور چهره سرشناسی چون آیت‌الله شهید مطهری بود که بین سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱، یعنی تا زمان دستگیری، امامت جماعت مسجدالجواد در میدان هفتم‌تیر را برعهده داشت. اما مهم‌ترین ویژگی مسجدالجواد فعالیت انجمن‌ها بود که غالباً از طریق تشکل‌های دانشجویی ایجاد می‌شد؛ انجمن‌هایی چون انجمن مهندسان، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانشجویان پلی تکنیک، انجمن اسلامی پزشکان که همه دغدغه‌شان مبارزه با رژیم شاه بود. اگرچه این مسجد در تاریخ ۱۴ آبان ماه ۱۳۵۱ تعطیل شد، اما حرکتی که استاد مطهری و اندیشمندانی چون مرحوم فلسفی و فضل‌الله‌محلاتی در الجواد پایه گذاشته بودند، هرگز رنگ تعطیلی و فراموشی به خود ندید.  
 

• کانون مبارزات بازار و تحصصن علما 

مسجد سید عزیزالله در بازار تهران به دلیلی نزدیکی‌اش به کاخ گلستان و همین‌طور قرار داشتن در کنار قطب اقتصادی بازار، از دیرباز در مرکز فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار قرار داشت. این مسجد در واقع از گذشته دور مرکز ارتباط روحانیون و بازاریان بود، اما پس از روی کارآمدن اسدالله اعلم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی تنور مبارزاتی این مسجد داغ‌تر از پیش شد تا اینکه پس از سخنرانی امام خمینی(ره) در خرداد ۱۳۴۲، در مسجد مراسم دعا و نیایش برگزار شد و در پی آن، علمای وقت آیت‌الله خوانساری، آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله تنکابنی در این مسجد تحصن کردند. این حرکت باعث شد تا مساجد دیگر نیز وارد عمل شده و مبارزات مردمی افزایش بیابد. از همین رو، عمال رژیم پهلوی خرداد ۱۳۴۲ این مسجد را تعطیل کردند، اما حتی تعطیلی این مسجد هم نتوانست وقفه‌ای در سقوط رژیم طاغوت ایجاد کند.  
 

• سازماندهی راهپیمایی‌ها در شهر

مسجد همت تجریش به واسطه موقعیت مناسب جغرافیایی و فعالیت شخصیت‌های چون آیت‌الله طالقانی و آیت‌الله ملکی(امام جماعت مسجد) از همان روزهای تولدش به کانونی برای فعالیت‌های مذهبی ‌ـ سیاسی نوگرایان دینی از روحانی و غیرروحانیبدل شد.  

آیت‌الله ‌طالقانی از همان ابتدای ورود به مسجد همت، جلسه‌های سخنرانی و تفسیر قرآن برقرار کرد و ا ین جلسه‌ها تا سال ۱۳۴۱ ادامه داشت، اما ایشان در چهارم بهمن ماه دستگیر و بازداشت شدند. از آن پس نیز این جلسه‌ها به همت آقای ملکی و طرفداران آیت‌الله ‌طالقانی همچنان برگزار می‌شد. جمع‌آوری امضا برای درج در زیر اعلامیه‌ها توسط حاج مصطفی ملکی، دیدار تبعیدی‌ها، راه‌اندازی نمایشگاه کتاب و انتشارات در فضای باز سیاسی ۱۳۵۶ تا سازماندهی راهپیمایی ۱۶ شهریور ماه در چند نقطه از شهر تهران از دیگر فعالیت‌های این مسجد بود.  
 

• نماز باشکوه عید فطر 

برنامه‌ریزی‌های منسجم شهید مفتح در مسجد قبا در خیابان شریعتی زمینه نخستین راهپیمایی گسترده و علنی مردم علیه رژیم شاه در عید فطر سال ۵۷ را محقق ساخت. حجت‌الاسلام محمد مفتح که از یاران و شاگردان حضرت امام خمینی(ره) بود، در مناسبت‌های دینی هزاران نفر از مردم تهران را در صحن و سرای این مسجد گردهم می‌آورد و ضمن انجام فریضه‌های دینی، پیام امام(ره) و انقلاب اسلامی را در برای نمازگزاران بیان می‌کرد. بحث‌ها و منبرهایی که در آن ایام بیشتر پیرامون حکومت اسلامی بود. نخستین اخبار از مواضع و اعلامیه‌های حضرت امام خمینی(ره)، جامعه روحانیت مبارز، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها، بازار و... در این مسجد به اطلاع مردم می‌رسید. مسجد قبا و شهید مفتح در آن دوره عملاً رهبری فعالیت‌ها و مبارزات مردمی در سطح بسیار وسیعی از پایتخت را به عهده داشتند.