نقش‌جهان؛ بازگشایی مسجد امام و یافتن آبراه عالی قاپو

میدان نقش‌جهان اصفهان با برخورداری از 5 اثر تاریخی دیگر در دل خود شامل مسجد امام، سردر قیصریه، عمارت عالی‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌الله سال1313 به شماره102 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و نزدیک به نیم‌قرن بعد، یعنی در سال1358 با شماره115 در ردیف نخستین آثار تاریخی ایران قرار گرفت که به ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو رسید. میدان نقش‌جهان اما علاوه بر آن شهرت جهانی که در تمامی کتاب‌های گردشگری جهان از آن به‌عنوان یک مقصد دیدنی گردشگری یاد می‌کنند و آن‌را شکوه معماری عصر صفوی در ایران می‌خوانند، هر‌از‌گاهی حاشیه‌ساز می‌شود. از ساخت برج جهان‌نما که به نقض حریم این میدان ثبت جهانی شده و خروج این اثر از فهرست یونسکو منجر می‌شد تا رسیدن فرونشست‌های اخیر به این میدان یا حتی قبل‌تر، تخریب خانه‌های تاریخی در حریم درجه یک این میدان ثبت جهانی شده برای کشیدن گذر آقانجفی و بعدتر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، همگی میدان نقش‌جهان را برای مدت‌ها در فهرست نخست اخبار میراث فرهنگی جای داده است. این‌بار مرحله دوم مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله آغاز شده و باز هم حواشی زیادی به‌خود دیده است. روزنامه همشهری حالا در گفت‌وگو با فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث جهانی نقش‌‌جهان از وضعیت مرمتی آثار و بناهای تاریخی موجود در این میدان ثبت جهانی شده، تأثیر فرونشست‌های اصفهان بر این میدان تاریخی و وضعیت مرمتی ترک دوم گنبد مسجد شیخ‌ لطف‌الله پرسیده است.

 خانم خطابخش، آیا فرونشست‌های اصفهان واقعا به میدان ثبت جهانی شده نقش‌جهان رسیده است؟
صحبت درباره موضوع فرونشست نیازمند یک تخصص است و در تخصص بنده نیست که در موردش صحبت کنم. اما به شما می‌گویم این مواردی که در مورد ترک‌های موجود در برخی قسمت‌های میدان نقش‌جهان اصفهان یا حتی سی‌و‌سه‌پل در فضای مجازی و رسانه‌ها دست به‌دست می‌شود، موضوعات جدیدی نیست و از گذشته وجود داشته است. در مورد میدان نقش‌جهان هم این ترک‌ها از قبل وجود داشته که می‌تواند به‌دلیل فرسودگی مصالح به‌کار رفته در بناها باشد. مثلا در مسجد امام در میدان نقش‌جهان ترک‌هایی به‌مراتب شدیدتر از آن‌چیزی که در تصاویر موجود در فضای مجازی با عنوان ترک‌های قسمت‌هایی از میدان وجود دارد، دیده می‌شود. این ترک‌ها از قبل وجود داشته و حتی بررسی آنها تاریخ‌گذاری دارد. تا مشخص شود حرکت ترک‌ها بیشتر شده است یا خیر؟ بنابراین ترک‌های موجود در میدان نقش‌جهان مربوط به الان نیست که بگوییم چون آب در اصفهان وجود ندارد، این ترک‌ها ایجاد شده است. اما نمی‌توان منکر وجود فرونشست در میدان نقش‌جهان هم شد، چون یک تیم تخصصی باید این موضوع را بررسی کند و اگر فرونشست در میدان نقش‌جهان وجود داشته باشد، خطر بزرگی برای بناهای تاریخی اصفهان و میدان نقش‌جهان ایجاد می‌کند. البته کمیته‌ای برای بررسی موضوع فرونشست‌ها در اصفهان تشکیل شده که مدیریت هماهنگی‌ها برعهده مدیریت بحران استانداری اصفهان است و این دستگاه باید یک تیم تخصصی برای بررسی فرونشست‌های میدان نقش‌جهان به این میراث جهانی اعزام کند. من فقط می‌توانم بگویم ترک‌هایی که تصویر آنها گاه در فضای مجازی منتشر می‌شود و آن‌را به سی‌و‌سه‌پل یا میدان نقش‌جهان منتسب می‌دانند، همان زمان هم که زاینده‌رود پرآب بود یا بارندگی‌ها نیز خوب بود، در این آثار وجود داشت و چیز جدیدی نیست.
شما مرمت ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان را آغاز کرده‌اید و در جایی دیدم که نوشته شده ترک گنبد را در حالی برداشته‌اید که بارندگی می‌تواند به سازه گنبد نفوذ کند و باعث تخریب و فروریختن گنبد مسجد شود. درست است؟
ببینید، الان فصل سرد سال است و ما هم چون نمی‌توانیم پیش‌بینی کنیم در زمستان میزان و نوع بارش‌ها چه اندازه است، معمولا کار مرمت انجام نمی‌دهیم. در مورد مرمت ترک دوم گنبد به شما می‌گویم که تنها کاشی‌های این ترک جمع‌آوری شده و بقایای زیر گنبد باقی است تا اگر بارندگی هم صورت گرفت، به سازه گنبد نفوذ نکند و گنبد از بین نرود. الان نیم‌ترک سوم و چهارم یعنی ترک دوم گنبد را برداشته‌ایم تا مرمت آن‌را انجام دهیم.
 هزینه مرمت ترک دوم گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان چقدر است؟
تا الان برآورد ما برای مرمت ترک اول و ترک دوم گنبد یک میلیارد تومان بوده که تنها 500میلیون تومان برای مرمت این گنبد تا به حال تخصیص داده شده است. برآورد ما برای مرمت تمامی گنبد ‌حدود 4میلیارد تومان است. مرمت ترک دوم هم باید تا آخرین روز تیرماه سال1401 که سال مالی1400 تمام می‌شود، انجام شود. اما اگر پروژه زمانبر باشد و وضعیت اقلیمی اجازه ندهد، هیچ عجله‌ای برای اتمام سریع مرمت نداریم، چون نمی‌توانیم کیفیت مرمت را فدای سرعت کنیم.
 وضعیت مرمت‌های مسجد امام اصفهان چگونه است؟
مرمت گنبد مسجد امام اصفهان از سال90 شروع شد و ترک‌های گنبد یک به یک مرمت شد و اکنون نیز ترک 15 و 16 گنبد در حال پایان کار مرمت است که فقط حدود یک متر از مرمت رأس گنبد این مسجد باقی مانده است. بنابراین اگر شرایط آب و هوایی به ما اجازه دهد، تا یک ‌ماه دیگر می‌توانیم داربست گنبد مسجد امام اصفهان را به‌طور کامل بازکنیم و عید سال آینده این مسجد برای بازدید عموم باز شود. البته تنها مرمت گنبد به پایان می‌رسد و مرمت ساق گنبد باقی است. مرمت‌های داخل مسجد هم انجام شده ‌و مرمت کاشی‌های بدنه شمالی و جنوبی مسجد هم به‌طور کامل انجام شده است. اما موضوع این است که کاشی‌های بدنه مسجد در برخی نقاط در حال ریزش است که باید مرمت بدنه هم انجام شود اما تمام اعتبار امسال برای مرمت گنبد گذاشته شد و اعتبار جدیدی هم گرفته شد که به‌دلیل ریختن سردر بازار مسجد شیخ لطف‌الله صرف مرمت آن می‌شود. برای مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌‌الله نیز از ابتدای کار تا همین حالا حدود 5میلیارد تومان هزینه شده است.
 وضعیت مرمتی عمارت عالی‌قاپو چگونه پیش می‌رود و هزینه‌های صورت‌گرفته چقدر است؟
در عمارت عالی‌قاپو در حال مرمت تزئینات مسیر راه‌شاهی هستیم که 2فاز آن انجام شده و در حال انجام فاز سوم هستیم. تعدادی نقاشی‌های پرده‌سازی جدا‌شده از بنا وجود داشت که زمان استحکام‌بخشی عالی‌قاپو این نقاشی‌ها از دیواره‌ها جدا شده بود و در طبقه چهارم عمارت نگهداری می‌شد. در فاز اول و دوم براساس تشخیص کارشناسی که نقاشی‌ها مربوط به راه‌شاهی عمارت هستند 5تکه از نقاشی‌ها مرمت و سرجای خودش نصب شد. اکنون در حال انجام فاز سوم مرمت نقاشی‌های مسیر شاهی هستیم و یک نقاشی دیگر هست که ‌مربوط به ایوان عالی‌قاپو است که پس از مرمت در جای خود نصب می‌شود. این مرمت‌ها نیز 300میلیون هزینه برداشته است. موضوع دیگری که مربوط به عمارت عالی‌قاپو‌ست، مرمت مسیر آب عمارت است که از پایین به طرف حوض طبقه سوم جاری می‌شد.‌کارهای مرمتی آن‌را هم انجام داده‌ایم. این مسیر متأسفانه وضعیت خوبی نداشت و نیازمند ‌ فعالیت باستان‌شناسی بودیم تا مسیر آب مشخص شود. در فعالیت‌های قبلی مرمتی در عمارت عالی‌قاپو بخشی از مسیر انتقال آب زیر پوشش کاهگل رفته بود و با همکاری دانشگاه هنر اصفهان مطالعات مربوط به این مسیر انجام شد و فعالیت باستان‌شناسی مسیر نیز به پایان رسیده است که برآورد ما برای مرمت مسیر آب عمارت یک‌میلیاردو800میلیون تومان است.