زنگ خطر جمعیت در 7 استان

سیده‌زهرا عباسی- خبرنگار

طبق اعلام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با کاهش ۳۰درصدی نرخ زاد و ولد در کشور، نرخ تولد در کشور از ۲.۵درصد طی ۱۵سال به ۰.۷درصد رسیده است. این آمار نشان می‌دهد میانگین سن جمعیت جوانان از سال۸۵ تاکنون ۳.۲درصد کاهش یافته و به ۳۲سال رسیده و به همین دلیل پیش‌بینی می‌شود تا سال۱۴۲۰ به کشوری سالمند تبدیل شویم. در این میان اوضاع در 7 استان نامناسب‌تر از بقیه و در 2استان مازندران و گیلان بحرانی است؛ در شرایطی که سیستان و بلوچستان با 3.2 و بوشهر با 4.2درصد جمعیت، پایین‌ترین نرخ سالمندی را در اختیار دارند، گیلان با 13.2و مازندران با 12.1درصد دارای پیرترین جمعیت هستند.

گیلان؛ نگران جایگزینی جمعیت
جمعیت گیلان 2میلیون و 530هزار و 696نفر است. متوسط رشد سالانه جمعیت گیلان طی سال‌های 90تا 95برابر 4/0درصد بوده و گیلان از این نظر رتبه25را در مقایسه با سایر استان‌ها دارد. گیلان پیرترین استان کشور و شهرستان املش پیرترین شهرستان ایران است. شاخص سالمندی کشور 8/36درصد و شاخص سالمندی گیلان 5/74درصد است. حدود یک‌میلیون و 746هزار نفر از جمعیت 2میلیون و 530هزار نفری گیلان معادل بیش از نیمی از جمعیت استان بین 15تا 59سال دارند. میانگین سنی جمعیت گیلان نیز 35سال است که حدود 20درصد آن را نیروی جوان یعنی29-15سال و 5/9درصد آن را سالمندان یعنی 65سال به بالا تشکیل می دهند. جمعیت مولد 64-15ساله در گیلان حدود 73درصد معادل یک‌میلیون و 877هزار نفر است.
مدیرکل ثبت احوال گیلان در این‌باره به همشهری می‌گوید: گیلان در کل کشور کمترین ثبت ولادت و پیرترین جمعیت را دارد و به همین دلیل استان وارد یک چاله جمعیتی شده است.
حسن وفایی با بیان اینکه قاعده هرم سنی گیلان در مقایسه با کشور کوچک‌تر است و 5سال زودتر به سمت پیری در حرکت است، می‌افزاید: بحران سالمندی و پیری جمعیت هر چند دهه یک‌بار اتفاق می‌افتد و یک روند طبیعی در سیر جمعیت است، اما این روند در گیلان شدت بیشتری دارد و به همین دلیل باید فکری برای آن کرد.
او با تأکید بر اینکه حدود 10سال برای رفع بحران پیری جمعیت فرصت باقی است، توضیح می‌دهد: حدود 10سال وقت داریم که فکری برای این موضوع کنیم و از بحران خارج شویم. جمعیت فعال گیلان جمعیت خوبی است و می‌شود از این جمعیت برای جلوگیری از روند پیری استفاده کرد.  وفایی همچنین با بیان اینکه به‌طور میانگین به ازای هر پدر و مادر باید 2.1فرزند متولد شود، ادامه می‌دهد:‌ این عدد در گیلان 1.3است و این خطر را ایجاد کرده که جمعیت گیلان نتواند جانشین خود را ایجاد کند.
این مقام مسئول البته تأکید می‌کند که در کنار افزایش جمعیت باید به کیفیت جمعیت هم توجه کرد؛ زیرا افزایش جمعیت بدون توجه به کیفیت فقط می‌تواند منجر به بروز تبعات و آسیب‌های اجتماعی برای جامعه شود.

14درصد سالمندی در مازندران
مازندران به دلایل متعدد یکی از استان‌های پرچالش در حوزه جمعیت است. سکونت دائمی حدود 3میلیون و 300هزار نفر جمعیت در این استان که هجدهمین جایگاه از نظر مساحت را دارد، موجب شده است مازندران چهارمین استان پرتراکم کشور باشد. چالش دیگر جمعیتی استان روند رو به سالمندی آن است. مازندران با حدود 400هزار سالمند که 14درصد جمعیت این استان را تشکیل می‌دهد پس از گیلان دومین استان سالمند کشور است. از سوی دیگر نیز جمعیت جوان طی سال‌های اخیر کاهش یافته؛ به‌طوری که 1/34درصد جمعیت استان در سال85به 27/23درصد جمعیت در سال95رسیده است. در این استان نرخ باروری نیز پایین‌تر از میانگین کشور است و در کاهش فرزندآوری نیز پس از گیلان دومین استان کشور است.
رئیس دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران با بیان اینکه بیش از ۱۴درصد جمعیت مازندران سالمند هستند، می‌گوید: جمعیت استان 3میلیون و ۳۸۴هزار و ۲۸۴نفر هستند و از کل جمعیت، ۱۴۹هزار و ۲۶۳نفر کودک زیر 5سال و ۳۹۲هزار و ۵۶۵نفر سالمند هستند.
سیدعباس موسوی با بیان اینکه ثبت ولادت‌ها روند نگران‌کننده‌ای دارد، می‌گوید: میانگین سن ازدواج پسران از ۲۴سالگی و دختران از ۱۸سالگی در سال75به‌ترتیب به ۲۷ و ۲۳سالگی در سال98رسیده است. با توجه به افزایش میانگین سن ازدواج که حدودا سالانه یک سال به این اعداد اضافه می‌شود و محدودشدن زمان فرزندآوری، مشکلات جامعه رو به افزایش است.
وی با بیان اینکه میزان موالید ثبت شده نیز روند کاهشی داشته است، ادامه می‌دهد: میزان موالید از 52هزار و 520مورد در سال57به 30هزار و 175مورد در سال99رسیده است.

سیستان‌وبلوچستان؛ همچنان جوان‌ترین
آمارهای وزارت بهداشت نشان می‌دهد به جز گیلان و مازندران، تهران، سمنان و البرز هم وارد بحران شدید جمعیتی شده‌اند. از سوی دیگر در مقابل این استان‌ها، سیستان‌وبلوچستان همچنان با بیشترین نرخ ثبت ولادت، جوان‌ترین استان ایران شناخته می‌شود.
سیستان و بلوچستان براساس آخرین آمارها با ۶۷درصد جمعیت زیر ۳۰سال جوان‌ترین و ۳درصد جمعیت بالای ۶۵سال کمترین سهم سالمندی را در کشور دارد. براساس سرشماری نفوس و مسکن، جمعیت این استان با ۱۹شهرستان به ۲میلیون و ۷۷۵هزار و ۱۴ نفر شامل ۷۰۴هزار و ۸۸۸خانوار می‌رسد. این استان همچنین رتبه نخست در نرخ باروری بیش از 3فرزند و همچنین بیشترین نرخ خام ثبت کل ولادت با ۳۵ متولد در هر هزار نفر جمعیت را دارد. بررسی آمارهای جمع‌آوری شده از سرشماری نشان می‌دهد رشد جمعیت در سرشماری 90تا 95، 5/9درصد افزایش داشته است.
      
بنا بر اعلام مرکز تحقیقات سلامت سالمندان، طی ۵دهه اخیر نرخ سالمندان کشور از ۵ به ۱۰درصد رسیده است و پیش‌بینی می‌شود این نرخ در ۵۰سال آینده ۳برابر شود و در سال۱۴۵۰ به حدود ۳۰درصد برسد.


 مکث
5 استان در چاه جمعیتی
کشورها با شاخص بین‌المللی TFR (نرخ کلی باروری) وضعیت جمعیت و روند تغییرات جمعیتی را می‌سنجند و هم ترند (تکرار) جمعیتی خود را بررسی می‌کنند.

چاله و چاه جمعیتی چیست؟
مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در این‌باره به همشهری توضیح می‌دهد: این شاخص یعنی به ازای هر خانم در سن باروری (سن باروری به‌صورت قراردادی 15 تا 49سال است) و با درنظر گرفتن یک آقا در همین سن در توزیع نرمال جمعیتی، باید 2.1فرزند متولد شود تا جمعیت خود را جایگزین کند. این عدد در کشورهای پیشرفته2، در کشوری چون ایران 2.1 و در کشورهای کمتر توسعه یافته بیشتر است، زیرا ممکن است از زمان بارداری تا سن جوانی فرد در اثر بیماری، حوادث و سایر موارد فوت کند و به جوانی نرسد. حامد برکاتی با بیان اینکه در کنار شاخص نرخ کلی باروری، 2تعریف دیگر هم وجود دارد‍، می‌گوید: اگر میانگین نرخ باروری جمعیت در کشوری به زیر 1.5 برسد به چاله جمعیتی رسیده است یعنی اگر این جامعه بخواهد خودش را ترمیم کند، کار سختی در پیش دارد. در تعریف دوم اگر شاخص نرخ کلی باروری به زیر 1.3 برسد جامعه وارد چاه جمعیتی شده است که طبیعتا کار سخت‌تری برای جایگزینی جمعیت در پیش خواهد داشت.

وضعیت استان‌ها نسبت به میانگین کشوری
مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت با بیان اینکه هم‌اکنون ایران با شاخص باروری 1.7 به مرحله بحران نزدیک شده است، می‌گوید: در میان استان‌ها گیلان با شاخص1.06، مازندران1.19، البرز1.19، سمنان1.22 و تهران1.27 وارد چاه جمعیتی و مرکزی با 1.33 و اصفهان با 1.49 وارد چاله جمعیتی شده‌اند. شرایط به‌ویژه در گیلان به قدری بحرانی است که اگر 2نسل دیگر (کمتر از 50سال) با همین روال ادامه پیدا کند قوم گیلک در این استان خوش آب و هوا و مهاجرپذیر در اقلیت قرار خواهد گرفت. به‌گفته برکاتی، ایلام، قزوین و کرمانشاه در مرز چاله جمعیتی و استان‌های کردستان، آذربایجان شرقی، فارس، همدان و بوشهر هم پایین‌تر از میانگین کشوری یعنی 1.71 قرار دارند. او توضیح می‌دهد که بقیه استان‌ها بالاتر از میانگین کشوری و از این میان استان‌های هرمزگان، گلستان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، یزد، خوزستان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان هم شاخصی بالاتر از 2 و از این میان به‌طور مشخص 4 استان یزد، خوزستان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان شاخصی بالاتر از 2.1نرمال دارند.

30سال دیگر چه می‌شود؟
مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه موضوع جمعیت یک موضوع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و توسعه‌ای است، می‌گوید: کشورهایی که شاخص نرخ کلی باروری‌شان به زیر1.3 می‌رسد خیلی سخت جمعیت خود را ترمیم می‌کنند که سالمندی در آنها یک فرایند ماندگار خواهد شد. این اتفاق را در کشورهای اروپایی شاهد هستیم و برای مثال آلمان سالانه بیش از 300هزار نفر را به‌عنوان مهاجر قبول می‌کند و این مهاجران را از میان جوانان برگزیده و تحصیلکرده جهان سوم انتخاب می‌کند، اما آیا ما این امکان را داریم که در 30سال آینده افراد فرهیخته کشورهای دیگر را به‌عنوان مهاجر قبول کنیم؟
برکاتی با بیان اینکه ایران در 30سال دیگر جمعیتی حدود 94میلیون نفری با 30درصد سالمند خواهد داشت، می‌افزاید: طبق آمار سازمان جهانی بهداشت در این بازه زمانی پاکستان حدود 360میلیون نفر با کمتر از 10درصد سالمند و عراق 94میلیون نفر با کمتر از 10درصد سالمند خواهد داشت و این موضوع برای ما در منطقه هم چالش‌هایی را رقم خواهد زد. او به نکات دیگری هم اشاره می‌کند و می‌گوید: اگر سالمندی برای کشورهای اروپایی چون آلمان چالش ایجاد نکرده، به‌دلیل این است که اول توسعه یافت، زیرساخت‌های اقتصادی‌شان تقویت شد، تولیدملی افزایش یافت و بعد از همه اینها در طول 100سال سالمند شدند. شرایطی که ما نداریم و در حال توسعه پیدا کردن سالمند می‌شویم و طی فقط 30سال از سالمندی کمتر از 10درصد به سالمندی بیش از 30درصد می‌رسیم. برکاتی ادامه می‌دهد: اگر روال سالمندی به همین شکل ادامه پیدا کند باید همه زیرساخت‌های مورد نیاز این جمعیت فقط طی 30سال فراهم شود که با توجه به شرایط کشور اصلا قابل تصور نیست.

فرصت جبران
با توجه به این موارد است که مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت تأکید می‌کند باید جلوی بحران سالمندی را گرفت و این روند سالمندی را کند کرد. او با بیان اینکه در 5-4سال اخیر باید این جمعیت برعکس شود و نرخ باروری کلی به میانگین جایگزینی جمعیت برگردد، تأکید می‌کند: وظیفه حاکمیت است که برای جمعیت بارور برنامه‌ریزی انجام دهد تا بتوانیم به این میانگین برسیم. نیمه دوم متولدان دهه60 هنوز در سن باروری هستند و این فرصتی است که می‌توانیم برای جبران جایگزینی از جمعیت با حمایت، ظرفیت‌سازی، ارائه تسهیلات و فراهم کردن زمینه‌های مورد نیاز بهره ببریم. فرصت اولیه‌مان برای جبران، این 7-6سال است.