قلعه ایرج، بزرگ‌ترین قلعه خشت خام جهان در شهرستان ورامین قرار دارد
زادگاه پدر، هم‌نام پسر
پرنیان سلطانی
اگر شما هم جزو آن دسته از افرادی هستید که برای تماشای آثار باستانی، شال و کلاه می‌کنید و راه شهرهای کهن ایران را در پیش می‌گیرید، بهتر است در این روزها که کرونا مثل یک مهمان ناخوانده هنوز در کشورمان جا خوش کرده، برنامه سفرتان را کمی تغییر بدهید؛ یعنی به جای اینکه سفرهای دور و دراز مثل سفر به شیراز و اصفهان و یزد و... را تدارک ببینید، به فکر بازدید از آثار باستانی اطراف تهران باشید؛ آثاری که شاید اسمشان را کمتر شنیده باشید اما دیدن شکوه و عظمتشان به اندازه پاسارگاد و تخت‌جمشید شیراز، سی‌و‌سه پل اصفهان، گنبد قابوس گنبد، بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، سازه‌های آبی شوشتر، بیستون کرمانشاه، گنبد سلطانیه زنجان و... حالتان را خوش خواهد کرد. به‌عنوان مثال یکی از این جاذبه‌های دیدنی نزدیک به پایتخت، «قلعه ایرج» است؛ بزرگ‌ترین قلعه خشت‌خام جهان که در شهرستان ورامین قرار دارد و در یازدهم شهریور‌ماه سال 1382به ثبت ملی رسیده است. این قلعه که بنا به روایاتی همان «دژ وارنا»ی ذکر‌شده در متن کهن «وندیداد» اوستاست، یک بنای منحصر به فرد به‌حساب می‌آید که می‌گویند اسمش را از نام ایرج پسر فریدون، پادشاه پیشدادی و از برجسته‌ترین چهره‌های اسطوره‌ای ایران برداشته است. در ادامه بیشتر با این قلعه زیبا و استوار آشنا خواهیم شد.
مقصد: کمربندی ورامین به پیشوا
قلعه ایرج که یکی از بزرگ‌ترین بناهای خشتی ایران و دنیا به‌حساب می‌آید، در شمال کمربندی ورامین به سمت پیشوا و در کنار روستای عسگرآباد قرار دارد. اگر قصد بازدید از این قلعه تاریخی را دارید، باید از بزرگراه شهید آوینی خودتان را به بزرگراه تهران به ورامین برسانید. با خارج‌شدن از خروجی کمربندی جنوبی قرچک، به میدان ولیعصر(عج) می‌رسید. این میدان را هم که پشت سر بگذارید و به خیابان علیرضا فتوحی بروید، قلعه ایرج را خواهید دید. شاید برایتان جالب باشد بدانید فاصله این قلعه از میدان راه‌آهن تهران فقط 53کیلومتر است؛ یعنی با حدود نیم‌ساعت رانندگی از میدان راه‌آهن می‌توانید به تماشای این قلعه نظامی منحصر به فرد بنشینید.
زادگاه فریدون پیشدادی
درباره تاریخچه قلعه ایرج دو روایت وجود دارد؛ نخست اینکه این قلعه در دوران حکومت ساسانیان بنا شده و تا پایان این دوره هم مورد استفاده نظامی قرار می‌گرفته و دوم اینکه این بزرگ‌ترین دژ خشتی نظامی جهان عمری بسیار بیشتر از این حرف‌ها دارد و همان دژ وارنای معروف کتاب اوستاست که زادگاه فریدون، پادشاه پیشدادی و اسطوره‌ای ایران بوده! باستان‌شناسانی که به روایت اول معتقدند، می‌گویند معماری این قلعه شبیه دژهای ساخته‌شده در دوره ساسانیان است اما آنهایی که به فرضیه دوم باور دارند به یافته‌های سه‌هزار ساله در این قلعه اشاره کرده و می‌گویند این قلعه عمری بسیار بیشتر از این حرف‌ها دارد و می‌توان عمر آن را حدود هزار و پانصد سال پیش از میلاد مسیح برآورد کرد! منتها احتمالا در عصر ساسانیان مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و به همین دلیل معماری‌اش بی‌شباهت با دژهای دوره ساسانی نیست. هر چند فرم مهندسی و معماری قلعه که به هیچ عنوان شبیه بناهای اسلامی نیست و یک بنای مستطیلی به‌حساب می‌آید، به کمک آثار کشف‌شده قدیمی در این قلعه آمده و فرضیه دوم را قوی‌تر می‌کند.
از قلعه ایرج تا دژ وارنا
اساسا همین نامگذاری قلعه به نام ایرج که نام فرزند فریدون از چهره‌های اساطیری ایران است، این فرضیه را قوت بیشتری می‌بخشد. به‌خصوص اینکه محمد حسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب «مرآت البلدان» و جورج کرزن، سیاستمدار و ایران‌شناس بریتانیایی در سفرنامه خود این ادعا را مطرح کرده‌اند که قلعه چهارگوش و مستطیلی ایرج همان دژ وارنای معروف در کتاب اوستاست. در متن وندیداد اوستا آمده: «چهاردهمین کشور با نزهت که من اهورا مزدا آفریدم، وارنای چهارگوش است؛ زادگاه فریدون، قاتل اژی‌دهاک». پس این ادعا که قلعه ایرج همان دژ وارناست و عمری چند هزار ساله دارد، دور از ذهن نیست. البته که هم‌اکنون این قلعه در میان محلی‌ها به قلعه «گبری» معروف است و کسی از وجه تسمیه آن مطلع نیست اما به هر حال از این قلعه تاریخی و باستانی، به‌دلیل انتسابش به فریدون فرخ شاهنامه که با کمک کاوه آهنگر توانست به ضحاک غلبه کند، در تاریخ با نام قلعه ایرج یا همان دژ وارنا یادشده است.
امنیت بی‌نظیر در قلعه ایرج
اگر درباره چگونگی کارکرد این قلعه هم کنجکاو باشید، باید بگوییم که بنا به‌گفته باستان‌شناسان و محققان، این قلعه دارای 34برج در ضلع شمالی، 42برج در ضلع جنوبی و 36برج در ضلع‌های شرقی و غربی بوده که از این برج‌ها برای دید‌بانی استفاده می‌شد. راهروهای بین این برج‌ها نیز آنقدر عریض بوده‌اند که ارابه‌های نظامی و ادوات جنگی به راحتی درون آنها حرکت می‌کردند. همچنین قلعه به‌گونه‌ای ساخته شده بود که رفت‌وآمد سربازها و هر نوع جنب و جوشی در داخل راهروها، در خارج قلعه توسط دشمنان احساس نمی‌شد و به همین دلیل سربازان ساکن در این قلعه همواره از امنیت بی‌نظیری بهره‌مند بودند؛ هر چند برای ایجاد امنیت بیشتر، در گذشته در اطراف این دژ مستحکم، خندق‌هایی به عمق 8متر و پهنای 30متر هم حفاری شده بود تا دشمنان و آشوبگران هیچ راهی به قلعه ایرج نداشته باشند. به‌نظر می‌رسد در زمان حمله اعراب به ایران، یعنی بین سال‌های 633تا 651میلادی، نظامیان مستقر در این قلعه آنجا را ترک کرده‌اند و به همین دلیل قلعه ایرج از آن زمان تا به امروز بدون استفاده مانده است.
در انتظار ثبت در یونسکو
حالا این قلعه تاریخی که در یازدهم شهریور‌ماه سال1382 هجری شمسی با شماره ثبت9835در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، چشم‌انتظار ثبت در یونسکو است. تقریبا از یک‌دهه پیش زمزمه‌های ثبت جهانی آن بالا گرفته اما تاکنون به‌دلیل مسائل و مشکلاتی که در راه این ثبت جهانی وجود دارد، ازجمله وجود معارض در این بنای باستانی، این اتفاق صورت نگرفته است.
همه‌چیز درباره قلعه ایرج
اما بشنوید از ویژگی‌های این قلعه تاریخی که به آن لقب بزرگ‌ترین قلعه خشت خام دنیا را داده‌اند. این قلعه مستطیلی که ارتفاعش به بیش از 15متر می‌رسد، با خشت و گل ساخته شده که گفته می‌شود خشت‌های به‌کار رفته در آن ابعاد 60در 25سانتی‌متر دارند. ژان دیولافوا و کلایس، باستان‌شناسان اروپایی با تحقیق درباره قلعه ایرج گفته‌اند که درازای شمالی- جنوبی قلعه ایرج هزار و 214متر و پهنای خاوری- باختری آن هزار و 150متر است و با این حساب هیچ‌یک از قلعه‌های خشتی و تاریخی جهان قابل مقایسه با این اثر باستانی ایرانی نیست. شاید برایتان جالب باشد بدانید که این قلعه درواقع یک قلعه نظامی با 4دروازه بوده که در آن برجک‌های دید‌بانی، سنگر و بیش از 800اتاق وجود داشته است. درباره بزرگی و شکوه قلعه ایرج همین بس که گفته‌اند در مجموع حدود 50هزار جنگجو می‌توانستند به راحتی در این سازه ساکن شوند!
