یاقوت‌های سرخ ایران

فصل برداشت انار از باغ‌های این محصول در نقاط مختلف کشور فرا رسیده و مشتریان پروپاقرص داخلی و خارجی در انتظارند تا انارهای بازارپسند استان‌های مختلف را روانه بازار کنند. این‌درحالی‌است که بیشتر مردم ایران، انار را با برند ساوه می‌شناسند؛ موضوعی که سبب شده از ویژگی‌های فراوان محصول برداشت شده دراستان‌های مختلف کشور غفلت شود.علاوه بر استان‌مرکزی، استان‌های فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، لرستان، گیلان، مازندران، کردستان و خراسان‌رضوی نیز از قطب‌های تولید انار در کشور به‌شمار می‌روند. با توجه به این موضوع در پرونده پیش‌رو، علاوه بر تحلیل آماری وضعیت برداشت انار در قطب‌های تولید این محصول در کشور، مشکلات انارکاران، مهم‌ترین ارقام این محصول و وضعیت صنایع فراوری را نیز مورد بررسی قرار داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

بازارهای جهانی، چشم به‌راه انار خراسان‌رضوی 
همزمان با آغاز فصل برداشت میوه صادراتی و پرمتقاضی انار از باغ‌های خراسان‌رضوی، حجم تولید امسال این محصول در استان حدود 80هزارتن برآورد می‌شود که نسبت به سال‌گذشته تغییر چندانی ندارد. کار برداشت انار که از اواسط مهرماه دراین استان آغاز شده‌است، تا پایان آبان‌ماه از سطح 7هزارو ۷۰۰هکتار از باغ‌های این محصول ادامه می‌یابد. مساحت کل باغ‌های بارور و غیربارور انار در خراسان‌رضوی حدود 8هزارو ۴۰۰هکتار است. میزان برداشت انار از باغ‌های خراسان‌رضوی در شرایط عادی و مناسب آب‌وهوایی و باغداری، افزون‌بر ۱۵تن در هرهکتار است. با این وجود، حجم برداشت انار از باغ‌های استان درپی خشکسالی سال‌های اخیر، کاهش نسبی داشته‌است. اگرچه انار در بیشتر ۲۹شهرستان خراسان‌رضوی تولید می‌شود، اما شهرستان‌های مه‌ولات، بجستان، بردسکن، خلیل‌آباد و کاشمر بیشترین تولید این محصول را به نام خود ثبت کرده‌اند. عمده‌ترین ارقام تولیدی محصول انار در خراسان‌رضوی شامل اردستانی، قرمز، ملس، عقدا، شیرین، خزر و شیشه‌کپ است. دراین میان شهرستان مه‌ولات با 2هزار و ۱۰۰هکتار باغ انار و تولید سالانه 3هزارو ۱۵۰تن محصول، رتبه نخست کشت و تولید این‌محصول را در خراسان‌رضوی از آن خود کرده‌است. ازسوی دیگر خراسان‌رضوی در تولید انار به شیوه‌ نوین «زیرسایبان»، به‌عنوان راهکاری برای بهبود کمی و کیفی محصول، افزایش بهره‌وری آب و کاهش خسارت‌های ناشی از آفات و بیماری‌های فیزیولوژیک این محصول، از استان‌های الگو در کشور به‌شمار می‌رود. این‌درحالی است که انار خراسان‌رضوی به کشورهای ارمنستان، امارات‌متحده عربی، کره‌جنوبی، عراق، عمان، ترکمنستان، قطر، آلمان، سوئیس، روسیه، اتریش، هند، فرانسه و پاکستان صادر می‌شود. ازسوی دیگر همزمان با فصل برداشت انار در خراسان‌رضوی، فعالیت دلالان برای خرید ارزان این محصول محسوس و قابل مشاهده است و این موضوع زمینه‌ساز نگرانی باغداران این استان شده‌است. برای جبران نگرانی کشاورزان و باغداران و در راستای ایجاد زنجیره تولید در بخش کشاورزی، اقدام‌هایی ازجمله ایجاد و راه‌اندازی واحد‌های فراوری رب و سس انار در شهرستان‌های مرکز کشت انار انجام شده‌است. همه اینها در شرایطی است که برای جلوگیری از خام‌فروشی به تعداد بیشتری انبار و کارخانه‌های فراوری در استان نیاز است.

شهرت جهانی انار ساوه
استان مرکزی نخستین تولیدکننده کیفی و دومین تولیدکننده کمی انار در ایران است و محصول انار ساوه دارای شهرت جهانی است. بیش‌از 10هزارو 500هکتار از باغ‌های استان مرکزی زیرکشت محصول انار است. این باغ‌ها به‌صورت عمده در شهرستان ساوه و به‌صورت جزئی در برخی شهرستان‌های نیمه‌گرمسیر مانند محلات، دلیجان و بخشی از تفرش وجود دارد. امسال انتظار می‌رود حدود 160هزارتن انار از باغ‌های استان مرکزی برداشت شود و متوسط عملکرد انار استان در 7هکتار، 15تن پیش‌بینی می‌شود. ارقام این محصول در استان شامل ملس ترش ساوه، ملس شیرین ساوه، یوسف‌خانی، خالک و برخی ارقام جزئی دیگر است، اما بیش‌از 80درصد ارقام انار در استان مرکزی را ملس ساوه تشکیل داده‌است. 10 تا 15درصد از انار شهرستان ساوه، به دست شرکت‌های این شهرستان که از بزرگ‌ترین و معتبرترین شرکت‌های کشور دراین حوزه محسوب می‌شوند، برداشت شده و در صنعت آب‌گیری و اسانس‌گیری و دیگر صنایع فراوری مورد استفاده قرار می‌گیرد. درحال‌حاضر حدود 5درصد از انار این استان به خارج از کشور و بیش‌از 60 تا 70درصد در سطح کشور توزیع می‌شود و 20درصد باقی‌مانده در استان به مصرف می‌رسد. البته به‌دلیل تحریم‌های ظالمانه دشمنان در سال‌های اخیر، صادارت این محصول کاهش چشمگیری داشته‌است. کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مانند عمان، امارات متحده‌عربی و همچنین کشورهای جمهوری‌آذربایجان، ارمنستان، عراق و افغانستان متقاضی انار استان مرکزی هستند و برخی از کشورهای اروپایی مانند آلمان و سوئد را نیز می‌توان به این اسامی افزود. در سال‌های گذشته سرمازدگی باعث کاهش عملکرد باغ‌های انار استان مرکزی شده‌است، اما امسال پیش‌بینی می‌شود وضعیت برداشت انار از باغ‌های این استان مطلوب باشد. البته درحال‌حاضر اثرات تداوم خشکسالی و کاهش نزولات جوی، در سطح باغ‌های انار استان محسوس است و درصورتی‌که در سال‌های آینده دراین زمینه تدبیری اتخاذ نشود، کاهش عملکرد در واحد سطح را شاهد خواهیم بود. از دیگر مشکلات انارکاران می‌توان به آفتاب سوختگی در سطح باغ‌ها اشاره کرد که علت آن کاهش رطوبت نسبی هوا و افزایش دماست. 

موهبتی به نام «ارس»
کاشت درخت انار دراستان آذربایجان‌شرقی در 10سال‌گذشته روند صعودی به خود گرفته و تولید این‌محصول در یک دهه گذشته بیش‌از 5برابر شده‌است. آمارهای موجود نشان می‌دهد سطح زیرکشت انار دراین‌استان نزدیک به 400هکتار بوده و یکی از دلایل عمده توسعه باغ‌ها، استفاده از آب فراوان در حاشیه رودخانه ارس است که نیاز این محصول به آب را رفع کرده و امسال هم با توجه به تأمین آب کافی از رودخانه ارس، مشکلی در تولید این محصول وجود نداشته‌است. اینها درحالی‌است که برداشت انار از باغ‌های آذربایجان‌شرقی از منطقه جلفا و باغ‌های این منطقه، ازجمله «گردیان» آغاز شده و باغ‌داران مدعی تولید بهترین انار کشور دراین منطقه هستند. سالانه در جلفا نزدیک به 5هزارتن انار برداشت می‌شود که بخش قابل توجهی از محصول 6هزارو500 تنی انار استان را به خود اختصاص می‌دهد. ارتفاع، اقلیم و دمای مناسب، رطوبت نسبی دمای هوا و مه‌آلودگی باغ‌های حاشیه رود ارس سبب می‌شود درختان انار دراین منطقه بیشتر باشد. ارقام انار گلوشاه، یزدی، شیرین، ترش، ملس و انارسیاه از ارقام عمده تولیدی انار دراستان است و سال‌گذشته نیز آذربایجان شرقی توانست درزمینه تولید انار ارگانیک و استفاده کم‌تر از کودهای شیمیایی، رتبه برتر  را در کشور به‌دست آورد. 

روستای «انبوه»؛ قطب تولید انارشیرین در گیلان 
دراستان گیلان 2نوع انار شامل انارترش و انارشیرین برداشت می‌شود. انار شیرین به‌صورت فله برای مصارف خوراکی است و از انارترش بیشتر برای پخت رب انار استفاده می‌شود. جنوب گیلان یعنی رودبار، مرکز تولید انارشیرین و شرق گیلان، یعنی شهرستان رودسر و غرب گیلان یعنی ماسال، قطب تولید انارترش هستند. دراین میان روستای تاریخی «انبوه» قطب تولید انارشیرین در گیلان محسوب می‌شود. شهرستان رودبار ۱۵۵هکتار باغ انارشیرین دارد که ۱۰۵هکتار آن دراین روستا قرار دارد. براساس پیش بینی‌های انجام شده، امسال بیش‌از هزارو ۷۰۰تن انارشیرین در گیلان  به بار می‌نشیند. همه اینها درحالی‌است که برداشت انار درگیلان معمولا از اوایل مهرماه آغاز و تا آبان‌ماه ادامه دارد. آمارهای سازمان جهادکشاورزی نشان می‌دهد هرسال حدود هزارو 740بهره‌بردار انار در گیلان، محصول خود را از باغ‌های این استان برداشت می‌کنند. کیفیت انارشیرین شهرستان رودبار مناسب است، اما یکی از مهم‌ترین چالش‌ها برای ارتقای کیفیت این محصول، مدیریت  بهتر ازسوی باغداران ازجمله در زمینه اصلاح باغ‌های قدیمی، تغذیه مناسب باغ‌ها و کاشت ارقام بهتر است. اینها درحالی‌است که ظرفیت‌های خوبی در زمینه توسعه باغ‌های انار در رودبار وجود دارد و باغ‌های مناطق «نوده» و «انبوه» دراین شهرستان، قابلیت توسعه تا حدود هزارهکتار را دارند، اما به‌دلیل مهاجرت جوانان روستایی از این مناطق، متقاضی برای توسعه باغ‌های انار در این شهرستان بسیارکم است. انار از مهم‌ترین محصولات کشاورزی روستای انبوه به‌شمار می رود و درمجموع از بازارپسندی مطلوبی برخوردار است و توانسته  بازارهای خوبی را به‌ویژه در تهران از آن خود کند. ازسوی دیگر انار گیلان در بسته‌بندی‌های صادراتی به کشورهایی مانند اوکراین، روسیه، گرجستان و جمهوری‌آذربایجان و... صادر می‌شود که بیشتر صادرات شامل انارترش است.

انار مشتری‌پسند «قطرویه»
استان فارس نیز یکی از قطب‌های تولید انار در کشور به‌شمار می‌رود. شهرستان نی‌ریز با 6هزارو 500هکتار باغ انار، رتبه نخست تولید این‌محصول را در استان به خود اختصاص داده و بخش «قطرویه» با تولید سالانه 60هزارتن، بزرگ‌ترین تولید کننده انار شهرستان نی‌ریز است. انار تولیدی دراین شهرستان علاوه بر مصارف داخلی، به کشورهای کره‌جنوبی، روسیه، کشورهای آسیای میانه، کشورهای حوزه‌خلیج فارس و برخی از کشورهای اروپایی صادر می‌شود. انار قطرویه به‌دلیل رنگ پوست، رنگ آریل، ضخامت پوست و طعم میوه بسیار بازارپسند و پرفروش است و مشتریان زیادی هم دارد.

میزبانی بهشهر از تنها جنگل وحشی خاورمیانه
تولید انار در مازندران هرچند به‌صورت انارستان‌های گسترده و باغ‌های با مساحت بالا دیده نمی‌شود، اما سالانه بیش‌از 20هزارتن انار دراین استان تولید می‌شود که عمده آن‌ نیز از ارقام بومی مازندران است. بیشترین سهم تولید انار در مازندران مربوط به شهرستان بهشهر است که انار تولید شده در باغ‌های آن، به‌عنوان برند در منطقه شناخته می‌شود. شهرستان بهشهر به‌دلیل وجود تنها جنگل اناروحشی خاورمیانه به مساحت 10هزارهکتار در تالاب میانکاله نیز بین مناطق تولیدکننده انار شاخص است. البته انار میانکاله عمدتا در دسته انارهای ترش قرار دارد که برای تولید رب مورد استفاده قرار می‌گیرد. طی سال‌های اخیر کشت انار در سایر مناطق استان نیز افزایش یافته و اکنون می‌توان در شهرستان‌های گلوگاه، میاندورود، ساری، بابل، آمل، قائمشهر و چند شهرستان دیگر نیز کشت انار را مشاهده کرد. ضمن اینکه با انجام برخی اقدام‌ها در زمینه نگهداری و کشت، میزان تولید انار در سطح نیز ازسوی باغ‌داران مازندرانی افزایش یافته‌است. به همین دلیل در سال‌های اخیر افزایش انار تولید شده در مازندران مشهود بود؛ سال‌گذشته بیش‌از 25هزارتن انار از باغ‌های مازندران برداشت شد که پیش‌بینی می‌شود امسال این مقدار حدود 10درصد افزایش یابد. همه اینها درحالی‌است که سال‌گذشته نخستین محموله انار از مازندران به روسیه صادر شد، اما دراین زمینه هنوز اقدام‌های مهم و موثری انجام نشده‌است. 

جشنواره‌ای برای انارهای «تنگ سیاب»
لرستان ازنظر اقلیمی، تنوع جالبی دارد و یکی از استان‌های کوهستانی غرب ایران به‌شمار می‌رود که بیشتر مناطق این استان را کوه‌های زاگرس پوشانده‌ است. آب‌وهوای این استان، از شمال‌شرقی تا جنوب‌غربی، دارای تنوع کاملا محسوسی است. یک بخش از استان به جنوب خوزستان متصل و گرمسیر محسوب می‌شود و بخش‌های شمالی و شرقی آن سردسیر به‌حساب می‌آیند. براین اساس در بخش گرمسیر این استان یعنی «کوهدشت»، انار کشت می‌شود و 3هزارو 500هکتار از زمین‌های این بخش زیرکشت این محصول قرار دارد. سالانه 60 تا 70هزارتن انار دراین استان برداشت می‌شود و بیش‌از 4هزار بهره‌بردار دراین حوزه فعالیت می‌کنند. در گذشته تجار کره‌ جنوبی انار این استان را ازسر زمین خریداری و بسته‌بندی می‌کردند و به کشورشان می‌فرستادند، اما بعد اعمال تحریم‌های ظالمانه ازسوی دشمنان، این فرایند متوقف شد. درحال‌حاضر انار لرستان به کشورهای حوزه خلیج‌فارس و روسیه صادر می‌شود. در منطقه 
«تنگ سیاب» واقع در کوهدشت، انار بسیار باکیفیتی برداشت می‌شود که هم ازنظر طعم و هم ازلحاظ میزان تولید قابل توجه است و طرفداران زیادی دارد. با توجه به این موضوع هرسال در آبان‌ماه در تنگ سیاب جشنواره برداشت انار برگزار می‌شود. 

چالش‌های توسعه باغ‌های انار در آذربایجان‌غربی
برداشت انار از باغ‌های استان آذربایجان‌غربی به‌زودی آغاز می‌شود؛ هرچند انار از میوه‌های اصلی استان محسوب نمی‌شود، اما کیفیت انارهای تولیدی در باغ‌های آذربایجان‌غربی با انارهای مرغوب جلفا و ساوه برابری می‌کند و جزو میوه‌های محبوب در استان محسوب می‌شود. در 5سال‌گذشته تولید انار در استان روند به نسبت ثابتی داشته و سالانه بین 800 تا هزارتن محصول در 125هکتار از باغ‌های استان برداشت شده‌است که البته نسبت به سطح زیرکشت، محصول کم‌تری به دست می‌آید. کارشناسان حوزه کشاورزی معتقدند باغ‌داران توجه کافی به اصول ترویج و استفاده از روش‌های نوین در آبیاری این محصول در استان ندارند. بیشتر باغ‌های انار در استان در ارومیه و سردشت و در کنار رودهای پرآب این 2شهرستان قرار دارند که امسال با تنش آبی به‌وجود آمده و کاهش محسوس آب رودخانه‌های بزرگ استان، باغ‌های انار نیز با مشکل آبیاری مواجه شده‌اند و احتمال کاهش تولید این محصول وجود دارد. با توجه به حجم تولید انار دراستان، صادرات این محصول به خارج از کشور به‌صورت محدود انجام می‌شود و بیشتر انار برداشت شده به‌صورت تازه‌خوری مصرف و حدود 20درصد از محصول تولیدی نیز برای تهیه آبمیوه، به واحدهای فراوری استان ارسال می شود. یکی از چالش‌های جدی برای توسعه باغ‌های انار در آذربایجان‌غربی، کوهستانی بودن منطقه و سرما زدگی گسترده باغ‌های انار است.

انار مشهور «سنگان»
سیستان‌وبلوچستان با وجود کمبود آب و کمی بارش باران، جزو 10 استان برتر در تولید انواع محصولات کشاورزی، زراعی، جالیزی و باغی است که درمیان انواع محصولات، انار این استان از شهرت جهانی برخوردار است. براساس آمارهای ارائه شده ازسوی وزارت‌جهادکشاورزی، ۲هزارو۲۸۰هکتار از اراضی باغی سیستان‌وبلوچستان را باغ‌های انار تشکیل می‌دهند که بیش‌از هزارو۷۰۰هکتار آن بارور و بقیه غیربارور است. عمده انار کشت شده دراین استان بی‌دانه سنگان، ملس ساوه، شهسوار، فردوس رقم بومی میریحیایی و رباب هستند که برداشت این محصول بسته به شرایط جوی، از اواسط شهریورماه آغاز می‌شود و تا آبان‌ماه ادامه می‌یابد. انار برداشت شده از باغ‌های استان علاوه‌بر تازه‌خوری، برای مصارف دیگر ازجمله تهیه رب انار، ادویه محلی و همچنین رنگرزی فراوری می‌شود. براساس پیش‌بینی‌های مسئولان سازمان جهاد کشاورزی سیستان‌وبلوچستان، درسال‌جاری باغ‌داران استان ٢٠هزارو ۵٣۵تن انار برداشت و به بازار مصرف عرضه می‌کنند. مهم‌ترین نوع انار سیستان‌وبلوچستان که شهرت جهانی دارد، انار «سنگان» است. دهستان سنگان در بخش مرکزی شهرستان خاش، با داشتن افزون‌بر 400هکتار باغ انار، از قطب‌های مهم تولید انار در سیستان‌وبلوچستان به‌شمار می‌رود که سالانه بیش‌از 4هزارو 500تن انار تولید می‌کند. همچنین «فنوج» یکی از مناطق مهم تولید انار در استان محسوب می‌شود که برداشت این محصول درآن به‌دلیل شرایط آب و هوایی، زودتر از باقی نقاط استان انجام می‌شود.

باغ‌های شیب‌دار هورامان
استان‌کردستان درحدود ۴۸۰هکتار انارستان و بیش‌از هزار بهره‌بردار دراین حوزه دارد. با توجه به این موضوع پیش‌بینی می‌شود امسال 7هزارو ۴۰۰تن انار دراین استان برداشت و روانه بازار مصرف شود. بهره‌برداران همه‌ساله از نیمه‌مهرماه تا اواخر آبان‌ماه در شهرستان‌های سروآباد، کامیاران و بانه اقدام به برداشت این محصول می‌کنند، اما در سال‌جاری تعدادی از باغ‌داران برداشت محصول را کمی زودتر آغاز کرده‌اند. برنامه سازمان جهاد کشاورزی توسعه سالانه بیش‌از ۳۰هکتار انارستان در کردستان است. این موضوع درحالی‌است که انارستان‌های کردستان بیشتر در مناطق گرمسیری که دارای بیش‌از 5ماه گرم و تابستان‌های طولانی هستند، ساخته شده‌است. ایجاد باغ‌های انار در سطوح شیب‌دار و کوهستانی استان سابقه دیرینه‌ای دارد، ضمن اینکه 70 درصد از انار تولید شده به‌صورت تازه‌خوری مصرف می‌شود. مهم‌ترین ارقام انار تولیدی در کردستان را ملس، رباب، محلی اورامان، شیرین ساوه و شیشه‌کپ تشکیل می‌دهند. از ارقام بومی منطقه هورامان نیز می‌توان به «یارالی» یا «که‌وه هه‌نار»، «هه‌جیجی» یا «دانه‌سیاو»، «هه‌نار تشی» و «هه‌نار شیرین» (زودرس) اشاره کرد. منطقه هورامان درشهرستان سروآباد ازنظر سطح باغ‌ها و میزان تولید سالانه انار، رتبه نخست استان کردستان را به خود اختصاص داده و بیشترین باغ‌های انار و تمرکز این محصول در روستاهای «ژیوار»، «بلبر»، «سلین» و «ناو» است. درحال‌حاضر در سروآباد ۲۰۰هکتار برای توسعه انارستان‌ها درنظر گرفته شده و در شهرستان سنندج نیز در منطقه سیروان، قابلیت ایجاد ۵۰هکتار انارستان وجود دارد. همه این قابلیت‌ها درحالی‌است که کردستان در زمینه برخورداری از صنایع فراوری صنعتی انار با مشکلات بسیاری مواجه است، اما حدود ۳۰درصد از انار استان به‌صورت سنتی فراوری می‌شود و ۷۰درصد به‌صورت تازه‌خوری به‌مصرف می‌رسد. تاکنون در زمینه صادرات انار در استان کردستان اقدامی صورت نگرفته‌است. 

«انار شیطان»؛ گونه‌ای درمعرض انقراض
درخت «انار شیطان» یکی از گونه‌های گیاهی بومی ارزشمند و سازگار با مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران است. این درخت گونه‌ای مهم برای حفاظت از مناطق خشک، تثبیت شن در مناطق مستعد فرسایش و همچنین پناهگاه مناسبی برای حیات وحش به‌شمار می‌رود. در زبان فارسی انار شیطان، «سمنگ»، «پریوک» و «گل پرک» نیز نامیده می‌شود. این درخت در مناطق جنوبی کشور و در استان‌های بوشهر، فارس و هرمزگان می‌روید. به‌علاوه اینکه به پراکنش آن در کشور افغانستان، غرب پاکستان و جنوب‌شرقی عربستان اشاره شده‌است. دشت گل‌پرکی دلفار جیرفت در استان کرمان، بزرگ‌ترین  ذخیره‌گاه ژنتیکی این درخت  درایران و خاورمیانه به‌حساب می‌آید و رویشگاه آن در لارستان استان فارس هم بسیار زبانزد است. از برگ‌های درخت انارشیطان به‌عنوان خوراک دام و از چوب‌های محکم و بادوام آن، برای ساخت لوازم چوبی و منبت‌کاری نیز استفاده می‌شود. با توجه به استفاده چندمنظوره از این نوع درخت انار، هنوز ازنظر حفاظتی، دارویی و صنعتی تحقیقات جامعی بر روی این گونه انجام نشده است. این‌درحالی‌است که به‌دلایل متعددی مانند تخریب‌های انسانی و طبیعی، این گونه نادر از درخت انار درمعرض خطر انقراض قرار گرفته‌است.