احتمال بازنگری در حریم پاسارگاد

محمدباریکانی - دبیر گروه زیست‌بوم

 وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی که همراه با رئیس‌جمهور به استان فارس و شهر شیراز سفر کرده است، در جلسه شورای اداری استان فارس بر لزوم کوچک‌شدن حریم محوطه‌های باستانی به‌خصوص در مجموعه میراث جهانی پاسارگاد و آرامگاه کورش به نفع انجام فعالیت‌های کشاورزی تأکید کرده است؛ اظهاراتی که به اعتقاد برخی کارشناسان حوزه میراث‌فرهنگی به‌معنای کوچک‌شدن حریم محوطه‌های تاریخی و باستانی و مخالف حریمی است که در پرونده ثبت جهانی این مجموعه در اختیار یونسکو قرار گرفته است و به همین دلیل نگرانی از کوچک‌شدن حریم آرامگاه کورش و مجموعه جهانی پاسارگاد در خروج این اثر از فهرست میراث جهانی یونسکو افزایش یافته است.
عزت‌الله ضرغامی در جلسه شورای اداری استان فارس که با حضور جمعی از وزرا برگزار شد، اعلام کرد که قوانین موجود مربوط به حریم آثار تاریخی مشکلاتی را برای شهروندان به‌ویژه مردم شهرستان پاسارگاد در موضوع کشاورزی ایجاد کرده است و باید در موضوع حریم آثار تاریخی، انقباضی عمل شود چون قوانین سختگیرانه در حوزه حریم آثار تاریخی سبب شده فردی که در حریم آثار تاریخی سکونت دارد، نتواند ملک خود را توسعه دهد و مثلا یک طبقه به ملک مسکونی خود بیفزاید.
این اظهارات وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به‌معنای آغاز تلاش‌ها برای کوچک‌تر‌کردن حریم آثار تاریخی در کشور است؛ اتفاقی که از یک دهه قبل با بازنگری حریم‌های آثار تاریخی به‌ویژه در شهرها در حال انجام است تا با احتساب ارزش افزوده زمین امکان ساخت‌وساز بیشتر فراهم شود و زمینه سوداگری زمین و مسکن در همسایگی آثار تاریخی فراهم شود.
حالا عزت‌الله ضرغامی موضوع کوچک‌ترشدن حریم آثار تاریخی نه در مجاورت بناهای تاریخی داخل شهرها مثلا در مجموعه جهانی نقش جهان اصفهان که در محوطه‌های باستانی ازجمله مجموعه جهانی پاسارگاد و آرامگاه کورش را مطرح کرده است؛ اظهاراتی چالش‌برانگیز که به اعتقاد برخی مراجع ذیصلاح در حوزه میراث فرهنگی از روی احساسات وزیر در دیدارهای مردمی در پاسارگاد و بی‌اطلاعی از ضوابط ملی و جهانی میراث‌فرهنگی مطرح شده است. مقبره کورش در پاسارگاد در پرونده‌ای به نام «شهر هخامنشیان» یا «مشهد مرغاب» در سال1310 به شماره ثبت19 به ثبت ملی و در سال1383 در اجلاس یونسکو در کشور چین با شماره1106 به ثبت جهانی رسیده است. عرصه و حریم مجموعه جهانی پاسارگاد به‌گفته محمد سپنجی، کارشناس سابق دفتر ثبت آثار تاریخی کشور در 15اردیبهشت1386 تعیین و در نامه‌ای به شماره 902.50.917 ابلاغ شد. این حریم همان حریمی است که در پرونده ثبت جهانی یونسکو در اختیار این نهاد بین‌المللی قرار دارد و هرگونه دخل و تصرف در آن با اجازه یونسکو ممکن است و درصورت تغییر حریم بدون اطلاع یونسکو مجموعه جهانی پاسارگاد از فهرست میراث جهانی یونسکو خارج می‌شود.
محمد سپنجی، کارشناس سابق دفتر ثبت آثار تاریخی به همشهری می‌گوید: مجموعه جهانی پاسارگاد شامل مجموعه آثاری همچون آرامگاه کورش، محوطه مقدس مربوط به آرامگاه، تنگه بلاغی، کاخ دروازه، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی و دو کوشک و آبنماهای باغ شاهی و آرامگاه کمبوجیه و استحکامات دفاعی تل تخت همگی متعلق به دوره هخامنشی و کاروانسرای مظفری مربوط به دوره صفوی است که تمامی آنها در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.
به‌گفته او، تغییر در حریم مجموعه جهانی پاسارگاد اتفاقی شبیه به ساخت برج جهان‌نما در کنار میدان نقش جهان اصفهان را رقم می‌زند که با اخطار یونسکو مواجه شد و 2راه پیش پای ایران ماند؛ یا تخریب چند طبقه از برج جهان‌نما، یا خروج نقش‌جهان از فهرست میراث جهانی بشر. بنابراین در ماجرای کوچک‌سازی‌ حریم مجموعه جهانی پاسارگاد نیز جهانی‌ماندن این مجموعه و ارزش‌های مترتب بر آن مهم‌تر از کوچک‌کردن حریم اثر به‌نفع کشاورزی است چون زمین کشاورزی را می‌توان جابه جا کرد. ولی آثار موجود در مجموعه جهانی پاسارگاد را نمی‌توان به جای دیگری منتقل کرد. به‌گفته این کارشناس ثبت آثار تاریخی، دست‌بردن در حریم مجموعه جهانی پاسارگاد، موجب خروج این مجموعه از فهرست میراث جهانی یونسکو می‌شود چون بازرسان یونسکو هر چند سال یک‌بار این مجموعه را مورد بازرسی قرار می‌دهند و اگر در حریم این اثر دخل و تصرفی صورت بگیرد و آنها این تغییرات را مخل حریم منظری پاسارگاد تشخیص دهند آن وقت مجموعه جهانی پاسارگاد از فهرست میراث جهانی خط می‌خورد.
آنطور که سپنجی گفته است، کارشناسان تعیین عرصه و حریم آثار تاریخی همواره در تعیین حریم‌ها حداقل‌ها را درنظر دارند و اینگونه نیست که حریم آثار تاریخی چنان گسترده درنظر گرفته شود که زندگی مردم را مختل کند. بنابراین اگر امکان کوچک‌کردن حریم آثار تاریخی وجود داشته باشد در همان جلسه نخست تعیین حریم این حرایم کوچک می‌شوند.
حمید فدایی، مدیر سابق مجموعه جهانی پارسه و پاسارگاد اما در ارتباط با اظهارات وزیر میراث‌فرهنگی مبنی بر لزوم کوچک‌ترشدن حریم پاسارگاد به نفع کشاورزی به همشهری می‌گوید: قطعا حریم پاسارگاد نیازمند بازنگری است و پروژه بازنگری حریم این مجموعه تاریخی از چند سال قبل آغاز شد که متأسفانه به نتیجه نرسید.
او می‌گوید: حریم مجموعه جهانی پاسارگاد همانی است که در سال1383 به یونسکو اعلام شد و البته در تعیین حریم این اثر نیز با عجله رفتار شد. البته حریم تعیین‌شده برای مجموعه جهانی پاسارگاد مشکلاتی ایجاد کرده است. باستان‌شناسان مجموعه پاسارگاد هم معتقدند که باید حریم این مجموعه بازنگری شود چون براساس همان نقشه‌ای که برای حریم پاسارگاد در اختیار یونسکو قرار گرفته است، برخی خطوط حریم از وسط یک خانه مسکونی یا از میان زمین‌های کشاورزی عبور کرده است. به‌گفته حمید فدایی، در بررسی‌های صورت‌گرفته برای بازنگری در حریم مجموعه جهانی پاسارگاد که از چند سال قبل آغاز شده است، برخی نقاط موجود در نقشه قبلی فاقد آثار تاریخی مهم هستند و البته در برخی نقاط نیاز است که حریم مجموعه جهانی پاسارگاد افزایش بیابد چون این حریم باید براساس مطالعات جدید و کشفیات جدید صورت‌گرفته بازنگری شود. او با بیان اینکه کشاورزی از سال‌ها قبل در حریم پاسارگاد وجود داشته است اعلام کرد: مجموعه جهانی پاسارگاد هیچ مشکلی با کشاورزان ندارد و کشاورزی سطحی نیز آسیبی به آثار زیرسطحی در حریم این مجموعه وارد نمی‌کند. ضمن اینکه حفظ کشاورزی در حریم این مجموعه از وقوع توفان‌های گردوغبار جلوگیری می‌کند و امکان تبدیل‌شدن پاسارگاد به بیابان را نیز کاهش می‌دهد.
او از تلاش‌ها برای بازنگری در حریم مجموعه جهانی پاسارگاد و حتی تخت جمشید خبر داد و گفت: حریم این آثار زمانی تعیین شده است که اطلاعات تاریخی کمتری در این دو مجموعه وجود داشت و خط حریم زمانی بسته شد که شناختی از آثار موجود در این محوطه‌ها وجود نداشت. بنابراین بازنگری در حریم پاسارگاد و تخت‌جمشید لزوما به‌معنای کوچک‌شدن حریم نیست بلکه در برخی نقاط نیازمند توسعه حریم و در نقاطی که خالی از آثار تاریخی است نیازمند جابه جایی خط حریم است.
مدیر سابق پایگاه میراث جهانی پاسارگاد در پاسخ به این سؤال همشهری که چرا به جای کوچک کردن حریم به ارایه زمین معوض به کشاورزان در حریم پاسارگاد فکر نمی‌کنید؟ گفت: باید در ارتباط با ارائه زمین معوض به کشاورزانی که زمین‌هایشان در حریم محوطه‌ جهانی پاسارگاد است با سازمان ملی زمین و مسکن به نتیجه رسید که البته اگر این اتفاق بیفتد می‌توان بخشی از زمین‌های واقع در حریم ارزشمند مجموعه جهانی پاسارگاد را آزاد کرد. اما واقعیت این است که کشاورزان هم می‌توانند در این زمین‌ها به کشاورزی بپردازند چون نباید زمین‌های اطراف این مجموعه تبدیل به بیابان شوند و کشاورزی نیز مشکلی برای این مجموعه ایجاد نکرده است.