دیوار باستانی گرگان جان می‌گیرد
نخستین پایگاه دیوار تاریخی گرگان با هدف مرمت و ثبت جهانی قزل‌آلان در حال ساخت است
ستاره حجتی-خبرنگار
قزل‌آلان یا «مار سرخ» نامی است که بی‌گمان پس از عکاسی هوایی اریک اشمیت عکاس و باستان‌شناس آمریکایی در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۶ بر این اثر تاریخی افسانه‌ای گذاشته شد؛ دیواری که اگر چه رد قرمزش پیش از کاوش نیز از آسمان دیده می‌شد، اما پس از کاوش‌ها و مطالعات انجام شده عنوان دومین دیوار دفاعی جهان پس از دیوار چین را به خود اختصاص داد.
با وجود این عنوان بزرگ اما، دیوار تاریخی گرگان که از کرانه‌های ساحل گمیشان تا کوه‌های گلیداغ کلاله کشیده شده تا شمال شرقی کشور را در کنار خزر و البرز از گزند حملات و تجاورات مصون داشته باشد، حتی در میان ایرانیان کمتر شناخته شده است.
این اثر باستانی شهرت عمومی چندانی ندارد، اما در میان باستان‌شناسان جهان به عنوان شاهکار معماری و مهندسی هیدرولیک دنیای باستان شناخته می‌شود. با این حال نه فقط سهمش از گردشگری داخلی و خارجی چندان نیست، بلکه سایت‌های کاوش شده از آن بدون حفاظت رها و طی سالیان مخصوصا پس از دوره یکجانشینی اقوام ترکمن در دشت گرگان، آجرهای ستبر و سرخ رنگش در کرسی چین خانه‌های ترکمنی استفاده شده است. هنوز هم در بافت تاریخی گمیش تپه و سایر شهرها و روستاهای گمیشان، خانه‌های تاریخی بر ردیفی از دیوارهای قزل‌آلان سوار شده‌اند. همچنین با وجود اذعان کارشناسان زبده معماری داخل و خارج از کشور به بی نظیر بودن این سازه عظیم باستانی، نام دیوار تاریخی گرگان در میان آثار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو به چشم نمی‌خورد.
ساخت دیوار جایگزین
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان پس از گذشت سال‌ها از کاوش‌های دیوار تاریخی از ساخت نخستین پایگاه در یکی از سایت‌های کاوش در کلاله خبر می‌دهد.
احمد تجری می‌گوید: عملیات اجرایی نخستین پایگاه دیوار بزرگ گرگان، هم‌زمان با مطالعات باستان‌شناسی، مرمت و احیای بخشی از تاسیسات دفاعی آن با هدف فراهم شدن زمینه لازم برای ثبت جهانی طولانی‌ترین اثر تاریخی کشور در شمال این استان آغاز شد. این پایگاه با محوریت خدمات پژوهشی، حفاظتی و گردشگری در شهرستان گمیشان در محدوده روستای قلعه‌جیق بزرگ در حال ساختن است.
او ادامه می‌دهد: ساخت این پایگاه بر اساس گستردگی دیوار بزرگ گرگان و تاسیسات وابسته و ظرفیت جهانی این اثر ارزشمند و نیز فراهم شدن زمینه لازم ثبت جهانی با هماهنگی و مساعدت دستگاه‌های اجرایی مربوطه در سطوح ملی، استانی و محلی آغاز شده است. برای ساخت و تجهیز این پایگاه مبلغ ۱۳میلیارد و ۹۴۹میلیون ریال از محل اعتبار ملی بودجه سال ۹۹، تصویب و تخصیص شده است.
تجری با بیان اینکه این پایگاه در زمینی به مساحت ۹۰۰مترمربع و با زیربنای ۳۳۲مترمربع احداث خواهد شد، اظهار می‌کند: ساختمان نخستین پایگاه دیوار بزرگ گرگان با نقشه مربع‌مستطیل، مشابه قلعه‌های دیوار بزرگ گرگان به صورت یک طبقه طراحی شده و شامل بخش‌هایی مانند تالار سخنرانی و پخش فیلم، نمایشگاه اشیای باستان‌شناسی، نمایشگاه عکس و تابلو، غرفه محصولات فرهنگی، غرفه صنایع‌دستی، نمازخانه، چای‌خانه و غیره است که به معرفی ظرفیت‌های منطقه با محوریت دیوار بزرگ گرگان می‌پردازد.
اهمیت یادگار ساسانی
یک کارشناس مرمت و احیای بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی درباره اهمیت این اثر که از عصر ساسانی به یادگار مانده است، می‌گوید: این دیوار بزرگترین دیوار آجری جهان است و همین ویژگی به تنهایی اهمیت آن را نشان می‌دهد. اما آنچه در این دیوار بیش از همه قابل توجه است تکنولوژی مهندسی‌ای است که در آن زمان برای ساخت دیوار و هدایت آب به خندق، پخت و جابه‌جایی آجرها و مانند آن استفاده شده .
زینب کریمی با بیان اینکه این دیوار در فهرست انتظار یونسکو برای ثبت قرار دارد، می‌افزاید: البته به دلیل وسعت و طرح‌های توسعه گسترده‌ای که در پیرامونش وجود دارد و کار تعیین حریم را دشوار کرده، بعید می‌دانم ایران به این زودی‌ها بتواند جامعه جهانی را برای ثبت آن متقاعد کند. اما خود اثر به تنهایی قابلیت ثبت جهانی را دارد و امروزه در بزرگترین دانشگاه‌های باستان‌شناسی و معماری به عنوان شاهکار مهندسی جهان باستان تدریس می‌شود. اینکه این اثر می‌تواند ثبت جهانی شود به این معناست که دانش مهندسی به کار رفته در آن گامی به سوی پیشرفت زندگی بشری بوده است.
این کارشناس درباره مشکلات در مسیر ثبت این دیوار نیز تصریح می‌کند: در مسیر ثبت جهانی یک اثر شما فقط قرار نیست جامعه جهانی را برای ارزش‌های هنری، فرهنگی، تاریخی و مانند آن متقاعد کنید، بلکه باید بتوانید اثبات کنید حافظ آن خواهید بود و برای ارتقای جایگاه آن تلاش خواهید کرد. بنابراین حرایم آن را معین و مصوب و تمام برنامه‌های خرد و کلان توسعه در پیرامون را هم معرفی می‌کنید. براساس این ارائه، پلان مدیریتی اثر هم تصویب می‌شود و شما به عنوان دولت اجازه کوچکترین تخلفی از پلان مدیریتی نخواهید داشت، اما دیوار تاریخی اثری وسیع است. هیچ اثری در ایران به اندازه طول این دیوار وجود ندارد. باتوجه به آشفتگی‌های برنامه‌ریزی در کشور ثبت حرایم بدون تصرف و دستور برای آن دشوار است و البته عمل به تعهدات هم از آن دشوارتر.
***
با این حال دیوار تاریخی گرگان که برخی آن را سد اسکندر نیز می‌خوانند، علاوه بر نقش خود در دوره باستان، رد پایش را تا زندگی امروز همسایگانش نیز کشانده است؛ رفتاری برازنده اثری اصیل و ماندگار که ضرورت ثبت جهانی آن را دو چندان می‌کند.
