کشف شهر زیرزمینی در تویسرکان

فاطمه کاظمی-خبرنگار

همدان، استان دستکندهاست و می‌توان گفت دنیای زیرزمینی این استان از دنیای قابل مشاهده و در دسترس زیباتر است. سامن، ارزانفود، صالح‌آباد، خورزنه، قلعه جوق، وسمق و آبرومند تنها گوشه‌ای از این دنیای زیرزمینی هستند که کشف و معرفی شده‌اند. فقط خدا می‌داند در آینده چند دستکند دیگر از این استان تاریخی به جهان معرفی خواهد شد.
حالا شهر زیرزمینی در روستای دهبونه واقع در منطقه سرابی شهرستان تویسرکان. تا همین چند سال پیش کسی فکرش را هم نمی‌کرد که چند متر پایین‌تر از درختان افراشته گردو در پایتخت طلای سبز ایران، گنجینه‌ای با عنوان شهر زیرزمینی تویسرکان نهفته باشد اما فقط آبیاری یک باغ، پرده از راز این دنیای زیرزمینی برداشت و حالا باید دید مدیران همدان با آن چه خواهند کرد.این دستکند بی‌نظیر چندین ورودی دارد و اگرچه هنوز از سوی باستان‌شناسان کاوش نشده اما در طول سال‌ها مورد دست‌اندازی قرار گرفته و آثاری از آن کشف شده است. اکنون نیز این نگرانی وجود دارد که در صورت بی‌توجهی، بیشتر آسیب دیده و مورد تجاوز قرار گیرد.
راهروهای تنگ و تاریک، اتاق‌های تو در تو و سنگ‌چین‌ها فقط بخش‌هایی از این دستکند هستند که جلوی چشم بیننده قرار می‌گیرد و سفال‌های شکسته نوید کشف آثار بیشتری از این شهر زیرزمینی می‌دهند. مالک، بخشی از دستکند را حفاری کرده و حالا دیگر حق پیش‌رفتن در آن را ندارد تا بقیه کارها علمی و منطقی پیش برود اما بیم آن وجود دارد که دست طمع‌کاران به این دنیای زیرزمینی برسد؛ اگر مدیران کاری نکنند.

 ویژگی‌های منحصربه‌فرد
معماری این شهرزیرزمینی یک تفاوت اساسی با سایر دستکندهایی که در استان کشف شده دارد و آن دیوارهای سنگ‌چین است. سایر دستکندهای استان همدان فقط دستکند هستند اما این شهر زیرزمینی دیوارهای سنگ‌چینی دارد که در جای جای محوطه بیرونی آن نیز دیده می‌شود. به نظر می‌رسد علاوه بر یک شهر زیرزمینی، دژ بزرگی هم روی تپه وجود داشته که به مرور از بین رفته است. 
آن‌چه تاکنون از شهر زیرزمینی تویسرکان به دست آمده بیشتر سنگ و سفال است؛ سنگ ابزارهایی که یا برای در چاه‌ها و در ظروف مورد استفاده قرار می‌گرفته یا سفال‌ها و لعاب‌های فیروزه‌ای و حتی سفال‌های بدون لعاب که مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی است. بنابراین می‌توان حدس زد که در دوره‌های مختلف تاریخی در این شهر زیرزمینی استقرار وجود داشته است.

 کاربری نظامی شهر زیرزمینی
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان تویسرکان درباره نحوه کشف این شهر زیرزمینی می‌گوید: سال 1397، توسط گزارش‌های مردمی متوجه وجود این دستکند شدیم. گویا مالک زمین هنگام آبیاری زمین‌های خود متوجه فرونشست زمین شده بود. همان زمان با دستور مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان، یک تیم باستان‌شناسی به این منطقه اعزام شد که ارزیابی اولیه این تیم، قدمت بیش از دو هزار سال برای این دستکند بود. نظر باستان‌شناسان این است که این شهر، کاربری نظامی داشته که با نام روستا یعنی «دهبونه» که به معنی تجمع لشگر و قواهای نظامی است، همخوانی دارد.
«اسحاق ترکاشوند» ادامه می‌دهد: این دستکند بعد از کشف در سال 97، پلمب شد و اجازه حفاری و کاوش حتی به مالک زمین داده نشد تا این‌که چند هفته پیش با حضور مدیرکل سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان در این منطقه و بازدید از شهر زیرزمینی، مبلغ 500 میلیون تومان برای فصل نخست کاوش در آن در نظر گرفته شد که با پایان فصل بارش، این کاوش آغاز خواهد شد.

 دستکند باارزش
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان نیز با اشاره به این‌که قدمت دستکندهای همدان که در جای جای این استان جا خوش کرده‌اند حتی تا دوره اشکانی هم تخمین زده شده است، درباره این دستکند منحصر به فرد توضیح می‌دهد: دستکند دهبونه سرابی تویسرکان هنوز کاوش نشده اما بر اساس بازدیدهایی که از آن به عمل آمده است و البته مداخلاتی که در دوره‌های مختلف به صورت غیرمجاز توسط افرادی در آن صورت گرفته، به نظر می‌رسد دستکند بسیار باارزشی است. بعد از کاوش، می‌توان درباره آن اظهارنظر قطعی کرد.

 برای ماندگاری گردشگر
«علی مالمیر» با بیان این‌که دستکندهای استان همدان به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این استان، می‌توانند سبب ماندگاری بیشتر گردشگران در شهرستان‌ها شوند، می‌افزاید: از آن‌جایی که دستکند دهبونه سرابی نزدیک شهر و در یک مکان مصفا قرار گرفته، می‌تواند به عنوان یکی از جذاب‌ترین اماکن گردشگری تویسرکان معرفی شود.
وی ادامه می‌دهد: یکی از شاخص‌های مهمی که می‌تواند گردشگری همدان را ارتقا دهد، افزایش ماندگاری گردشگر در آن است و به همین منظور تنوع محصولات گردشگری به عنوان یک استراتژی مطرح است که دستکند دهبونه می‌تواند این هدف را محقق کند.

 اهمیت تسریع در آغاز کاوش‌ها
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان تأکید می‌کند: توجه مسئولان استان به این دستکند جلب شده و از آن بازدید کرده و قول داده‌اند، اعتبار لازم برای کاوش در این دستکند را در اختیار ما قرار دهند. تلاش می‌کنیم تا قبل از آغاز بارش‌ها، فصل نخست کاوش‌ها را آغاز کنیم. اگر این اتفاق نیفتد، کاوش‌ها به بعد از فصل بارش‌ها موکول خواهد شد.مالمیر در پاسخ به این سوال که برنامه‌ای برای ثبت جهانی دستکندهای همدان دارید، پاسخ می‌دهد: معماری دستکندها یکی از جذاب‌ترین و پررمز و رازترین معماری‌هاست که می‌تواند به عنوان موضوعی برای پژوهش مطرح شود. در رویداد بین‌المللی همدان 2018 نیز همایشی با موضوع دستکندها برگزار شد. ایده ثبت زنجیره‌ای دستکندها ارائه شده و در این مسیر به دستکندهای استان بیشتر خواهیم پرداخت.

گردشگری تویسرکان در انتظار تحول
دستکند دهبونه سرابی در صورت کاوش و بازگشایی به روی گردشگران، گردشگری شهرستان تویسرکان و به دنبال آن، گردشگری استان همدان را متحول خواهد کرد. گردشگرانی که به هوای طبیعت زیبای تویسرکان به آن سفر می‌کردند، می‌توانند از دنیای پر رمز و راز زیرزمینی این شهر نیز بازدید کنند و از دنیای تاریخی آن نیز لذت ببرند. فقط امیدواریم نگاه مدیران به این فرصت بزرگ، نگاهی علمی و منطقی باشد.