‌‌سازمان حفاظت‌ محیط‌زیست لباس وزارتخانه بر تن می‌کند؟

زهرا رفیعی- خبرنگار

3 ماه از شروع به کار ریاست ‌جمهوری سید ابراهیم رئیسی می‌گذرد و رئیس‌جمهور هنوز معاون خود در سازمان حفاظت محیط‌زیست را انتخاب نکرده است. این تأخیر در انتخاب ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست، همزمان با به جریان‌افتادن طرحی در مجلس همراه شده است که درصورت موفقیت، سازمان حفاظت محیط‌زیست به وزارتخانه تبدیل می‌شود. اگرچه این طرح با امضای 28نماینده مجلس بار دیگر به جریان افتاده، اما بسیاری از کارشناسان و حتی نمایندگان مجلس با آن مخالفند؛ چرا که معتقدند این کار اوضاع محیط‌زیست کشور را از آنچه هست، بدتر خواهد کرد. طرح نمایندگان مجلس برای تشکیل یک وزارتخانه جدید با هدف حل معضلات زیست‌محیطی ازجمله آلودگی هوا، خاک و آب از طریق مدیریتی با قدرت اجرایی بیشتر و تقویت اثرگذاری و نیز چابک‌سازی و امکان نظارت قانونی نمایندگان مجلس ارائه شده است.
این طرح پیش از این در آذر سال99 اعلام وصول و به کمیسیون تخصصی نیز ارجاع شد. براساس ماده واحده این طرح، از تاریخ تصویب این قانون، سازمان حفاظت محیط‌زیست با تمامی اختیارات و وظایفی که به موجب قوانین و مقررات در مواردی که مغایر شرع نیست با رعایت قوانین مدیریت خدمات کشوری و قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه بدون توسعه تشکیلات و افزایش نیروی انسانی به وزارت «حفاظت محیط‌زیست» تبدیل می‌شود ‌و همه امکانات، اموال و نیروی انسانی این سازمان، در اختیار وزارتخانه جدید قرار می‌گیرد.
البته شرح وظایف آن حداکثر ظرف مدت یک سال برای تصویب مجلس از سوی دولت ارائه خواهد شد و تا آن زمان به روال پیشین عمل خواهد شد. هرگونه افزایش نیروی انسانی، امکانات و بار مالی برای وزارتخانه موضوع این ماده واحده در طول دوران اجرای برنامه ششم توسعه نیز ممنوع است.
به اعتقاد رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس‌تبدیل سازمان حفاظت محیط‌زیست به وزارتخانه تنزل جایگاه محیط‌زیست است.

وزارتخانه نشود؛ ارتقایابد
سمیه رفیعی در گفت‌و‌گو با همشهری می‌گوید: وزارتخانه‌شدن سازمان هم‌اکنون در دستور بررسی مجدد قرار گرفته است. اساس این سازمان، حاکمیتی است و وظیفه نظارت بر اجرا را برعهده دارد. این سازمان فی‌نفسه سطحی بالاتر از نهادهای اجرایی دارد و حتی هم‌رده اجرائیات تعریف نمی‌شود. درصورت وزارتخانه‌شدن، دیگر نمی‌تواند بر عملکرد وزارتخانه‌های دیگر نظارت داشته باشد. بنابراین این طرح با اصل50 قانون اساسی و همچنین وظایفی که شورای‌عالی محیط‌زیست تعریف کرده و قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست زاویه دارد.
هم‌اکنون سازمان حفاظت محیط‌زیست در اجرای وظایف نظارتی خود با کاستی‌های بی‌شمار مواجه است و عده‌ای بر این عقیده‌اند که وزارتخانه‌شدن این سازمان به مجلسیان کمک می‌کند نظارت بهتری بر عملکرد این سازمان داشته باشند.
سمیه رفیعی اما مخالف وزارتخانه‌شدن سازمان حفاظت محیط‌زیست است. با این حال معتقد است که ساختار سازمانی باید ارتقا یابد. این نماینده مجلس یازدهم در توضیح «ارتقا‌یافتن سازمان» می‌گوید: ارتقای سازمان به‌معنای تغییر رویکرد برنامه‌ریزان و سیاستگذاران به محیط‌زیست است. این سازمان باید به‌لحاظ بودجه و ساختار در دولت حمایت بیشتری شود. سازمان، فی‌نفسه یک دستگاه حاکمیتی است و نسبت به سایر دستگاه‌های اجرایی جایگاه بالاتری دارد ولی در عمل چنین چیزی نمی‌بینیم. این سازمان در مدیریت کلان نتوانسته جایگاهش را تثبیت و حمایت‌های لازم را کسب کند. تنها دستگاهی که یک اصل قانون اساسی برایش تدوین شده، امر محیط‌زیست است و سازمان به خوبی می‌تواند از آن استفاده کند. اگر قرار است تغییری رخ دهد قطعا باید در رویکرد مدیران باشد. بنابراین بهترین ساختار برای محیط‌زیست نیز سازمان‌بودن آن است چون اگر بخواهیم ساختار نحیف سازمان حفاظت محیط‌زیست را دستکاری کنیم از محیط‌زیست نیم‌بند کشور هم چیزی باقی نخواهد ماند.
همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس، یکی از اصلی‌ترین مخالفان وزارتخانه‌شدن سازمان، خود سازمان حفاظت محیط‌زیست است.

سازمان ناظر است، وزارتخانه مطیع
علی‌اصغر دانشیان، معاون توسعه مدیریت، حقوقی و امور مجلس سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: شروع این ماجرا به مجلس پیشین بازمی‌گردد. آنها می‌خواستند که موضوع محیط‌زیست و آب را در یک وزارتخانه تجمیع کنند. همان زمان هم مخالفت کردیم و الان هم موضع‌مان همان است. تبدیل سازمان به وزارتخانه باعث می‌شود که بعضا با کوچک‌ترین مخالفت این وزارتخانه با احداث پتروشیمی و انتقال آب و... با لابی افراد مغرض با استیضاح وزیر محیط‌زیست مواجه شویم. الان سازمان در جایگاهی است که بر عملکرد همه وزارتخانه‌های مرتبط با موضوع محیط‌زیست نظارت می‌کند. نمایندگان مجلس هم‌اکنون می‌توانند ریاست سازمان را برای توضیح برخی مسائل به مجلس دعوت کنند، کما اینکه تاکنون به‌موقع و صمیمی با آنها جلسه گذاشته و ابهام‌زدایی کرده‌ایم.
قابلیت استیضاح‌نداشتن ریاست سازمان، محل انتقاد پیشنهاددهندگان تغییر ساختار سازمان حفاظت محیط‌زیست است. از سوی دیگر در موارد عمدتا تخریب محیط‌زیست، پاسخ عمده مدیران سازمان بر این است که «ما فقط ناظریم و فقط می‌توانیم اخطار دهیم.» به‌طور مثال در اجرای قانون هوای پاک از سازمان حفاظت محیط‌زیست انتظار می‌رود که از جایگاه حاکمیتی خود استفاده کرده و دستگاه‌ها را مجبور به اجرای قانون کند ولی در عمل این کار به چند نامه‌نگاری تکراری و سالانه محدود شده است.
 اصغر دانشیان در این‌باره می‌گوید: در مورد آلودگی هوا بیش از 20سازمان و وزارتخانه درگیر هستند. برای اجرایی‌شدن این قانون باید زیرساخت فراهم باشد. اگر این قانون بخواهد کامل اجرایی شود، 2کارخانه خودروسازی باید تعطیل شوند ولی آیا نظام ظرفیت پذیرش این ماجرا را دارد؟ در بهبود کیفیت هوای تهران هیچ فرقی نمی‌کند که این سازمان وزارتخانه شود. مثال ساده‌تری بزنم؛ از سال گذشته استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها ممنوع کرده‌ایم. وزارت نفت در این فاصله با برخی نهادها مذاکره کرده که کارخانجات کشور بتوانند از مازوت استفاده کنند. آقای کلانتری جلوی این تصمیم ایستاد و اعلام کرد که اگر کارخانه‌ای از مازوت استفاده کرد، بدون تعلل  پلمپ شود. ‌
تأخیر در اعلام رئیس جدید سازمان حفاظت محیط‌زیست بر شائبه تبدیل‌شدن این سازمان به وزارتخانه افزوده است. اصغر دانشیان در این‌باره می‌گوید: تبدیل این سازمان به وزارتخانه، حداقل 6‌ماه زمان خواهد برد، ضمن اینکه می‌شد به موازات آن رئیس سازمان را انتخاب کرد و بعدا تغییر وضعیت داد. ‌2‌ماه است که ریاست کنونی سازمان به جلسات هیأت دولت هم دعوت نشده است درحالی‌که آقای کلانتری هنوز وظایف خود را انجام می‌دهد و از یک‌مرداد بازنشسته شده‌اند.

مشکل از شورای عالی است
چالاکی سازمان در اجرای وظایف محوله از دلایل پیشنهاد‌دهندگان طرح جدید در مجلس است. اقبال شاکری، نماینده منتخب مردم تهران در مجلس در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: چنین ادعایی نیاز به بررسی دارد. صرف کوتاهی در انجام وظایف به‌معنای تغییر ساختار و تبدیل‌شدن به وزارتخانه نیست. ضمن اینکه باید دید آیا حوزه محیط‌زیست  حالت فراسازمانی پیدا کرده است که به وزارتخانه تبدیل شود؟ آسیب‌شناسی کارکرد سازمان حفاظت محیط‌زیست در شرایط کنونی ضروری است. آیا این سازمان می‌تواند وزارتخانه‌های دیگر را بازخواست کند؟ یا مثل سازمان مدیریت بحران است و دیگران باید وظایف خود را اجرا کنند و این سازمان هماهنگی‌ها را انجام دهد.
به اعتقاد او اگر وزارتخانه‌ها به حرف سازمان حفاظت محیط‌زیست گوش نمی‌دهند باید نقص را در شورای‌عالی آن جست. او می‌گوید: باید دید آیا شورای‌عالی محیط‌زیست سر موقع تشکیل می‌شود؟ شرکت‌کنندگان آن در سطح وزرا هستند یا نمایندگان آنها؟ در غیر این صورت جنبه نظارتی سازمان حفاظت محیط‌زیست خیلی قوی نخواهد بود. الان سازمان محیط‌زیست در همه ارکان زندگی مردم نقش دارد ولی نمی‌توان به‌طور قاطع گفت که تبدیل آن به وزارتخانه شرایط را تغییر دهد.
او معتقد است که سازمان حفاظت محیط‌زیست جایگاه واقعی خود را ندارد ولی بعضی وقت‌ها برای پوشاندن نقایص، دلایل دیگری را مطرح می‌کنیم که دلایل اصلی نیست. اقبال شاکری درباره اینکه آیا وزارتخانه‌شدن این سازمان می‌تواند به کمک محیط‌زیست بیاید، می‌گوید: صادقانه بگویم که هیچ وقت هیچ وزارتخانه‌ای از وزارتخانه دیگر در مجلس بابت تعاملات کاری، مطالبه‌گری نکرده است. وزارتخانه‌ها هوای همدیگر را دارند و کوتاهی دیگران را گوشزد نمی‌کنند. سازمان‌بودن محیط‌زیست می‌تواند این معذوریت را از آنها بگیرد.