آموزش سینما با تدریس الکساندر مکندریک
معلمی که مارتین اسکورسیزی ستایش‌اش می‌کند
محمدناصر احدی- روزنامه‌نگار
این روزها هرکس که یک گوشی همراه هوشمند در جیبش دارد، به‌طور بالقوه فیلمساز است؛ اما برای اینکه بتواند بهره عملی از این توانایی ببرد، نیاز است که از اصول کارگردانی فیلم آگاه باشد. مطالعه کتاب‌هایی که درباره آموزش فیلمسازی نوشته شده یکی از راه‌های آموختن اصول کارگردانی است. ولی واقعیت این است که تعداد کتاب‌های مفید آموزش کارگردانی که بتواند دید درست و جامعی به مخاطب بدهد و او را با روش‌های عملی فیلمسازی آشنا سازد، چندان زیاد نیست. مشهورترین کتاب آموزش کارگردانی در ایران، کتاب دو جلدی «نما به نما» نوشته استیون دی کاتز با ترجمه محمد گذرآبادی است که انتشارات بنیاد سینمایی فارابی در سال1376 آن را منتشر کرد و تا امروز چندین بار تجدید چاپ شده است. این انتشارات مدتی است که کتاب خواندنی «در مسیر فیلمسازی؛ مقدمه‌ای بر مهارت کارگردان» را برای علاقه‌مندان به فیلمسازی منتشر کرده است. این کتاب را پل کرونین براساس یادداشت‌ها و دست‌نوشته‌های الهام‌بخش الکساندر مکندریک فراهم آورده است.
الکساندر مکندریک(1993-1912)، فیلمساز آمریکایی - اسکاتلندی، در طول دوران کاری‌اش تنها 9فیلم ساخت که احتمالا «قاتلین پیرزن» (1955) شناخته‌شده‌ترین آنهاست. جز کمدی سیاه قاتلین پیرزن، مکندریک فیلم‌های دیدنی دیگری مثل «مردی با لباس سفید»(1951) و «بوی خوش موفقیت»(1957) را هم در کارنامه‌اش دارد. مکندریک بعد از اینکه در سال1969 از کار فیلمسازی بازنشسته شد، بیش از 20سال از عمرش را صرف آموزش کارگردانی به جوانان کرد. مکندریک در آموزش کارگردانی 2هدف عمده داشت: اول، چگونگی سازماندهی و نوشتن داستانی که کارگردان می‌خواهد نقل کند و دوم، چگونگی استفاده از ابزارهای خاص فیلم برای بیان مؤثر داستان. عنوان اصلی کتاب مکندریک «درباره فیلمسازی» است که مترجم فارسی عنوان «در مسیر فیلمسازی» را برای آن برگزیده است. احتمالا این انتخاب را باید به بخشی از یادداشت مترجم در ابتدای کتاب مرتبط دانست که در آن آمده: «مجموعه دروس مکندریک که در این کتاب گردآوری شده، فقط بحث‌های نظری فیلمساز نیست، بلکه نوشته‌هایی کاربردی و ملموس است؛ برای نمونه، نکات ظریفی که او در زمینه کار با بازیگر مطرح کرده برای کسانی که تجربه کار عملی داشته باشند فرصتی مغتنم است و برای کسانی که تجربه‌ای ندارند اندوخته‌ای ارزشمند خواهد بود. در نهایت، شاید بتوان بعضی از این درس‌ها را با سعی و خطا در سینما آموخت، اما این کتاب آن مسیر پرپیچ‌و‌خم را به مسیری دلپذیر و کوتاه تبدیل کرده است؛ مسیری به‌سوی فیلمسازی.» مارتین اسکورسیزی، کارگردانی شهیر و سینمادوستی پرشور است که در پیش‌گفتارش بر این کتاب نوشته است: «آنچه او (مکندریک) به دانشجویانش توصیه می‌کرد توجه به «فرایند، نه محصول» بود؛ فرایند خلاق، نه روش یا نظام خلاق بلکه فرایندی که هرگز متوقف نمی‌شود. حتی هنگامی که استراحت می‌کنید، اجازه می‌دهید اندیشه‌ای ریشه بدواند. مکندریک این را می‌دانست.»
او در ادامه می‌نویسد: «این کتاب همه‌چیز را دربرمی‌گیرد؛ از کنایه دراماتیک گرفته تا جغرافیای ذهنی، از رابطه بین کارگردان و بازیگرانش گرفته تا درستی ساختار فیلم «سال گذشته در مارین‌باد». اما مکندریک، کم‌وبیش صفحه به صفحه، به خواننده می‌گوید همه اینها، از درس‌هایی درباره شکستن خط فرضی و فشرده‌سازی زمان روی پرده گرفته تا فنون پایه‌گذاری ایده‌ها (جمع‌آوری داده‌ها..، ساماندهی داده‌ها...، پرورش مواد خام...، حفظ «جرقه اولیه» که به‌نظر من هم درست است)، بدون تمرین هیچ ارزشی ندارد.»
بعد از پیش‌گفتار، مقدمه نسبتا مبسوط پل کرونین درباره مکندریک آمده که به سال‌های آموزش کارگردانی او و ساختار کتاب فعلی پرداخته است. پس از آن، این کتاب در سرفصل‌هایی همچون «داستان چیست؟»، «گرایش‌های مدرنیستی»، «فعالیت در مقابل کنش»، «کنایه دراماتیک»، «باورپذیری و تعلیق خودخواسته ناباوری»، «برش دیالوگ» و... در بخش ساختار دراماتیک و «جغرافیای ذهن»، «فشرده کردن زمان روی پرده»، «زاویه دید»، «پوشش تصویری دوربین» و... در بخش دستور زبان فیلم، مباحثی را مطرح می‌کند که مکندریک سال‌های زیادی از عمرش را وقف رسیدن به آنها کرده بود از بخش‌های ضمائم پایان‌بخش کتاب است.
«در مسیر فیلمسازی» نوشته الکساندر مکندریک، ویراسته پل کرونین، به ترجمه نفیسه سادات، در 439صفحه با قیمت 40هزار تومان توسط انتشارات بنیاد سینمایی فارابی منتشر شده است. ترجمه دیگری از این کتاب نیز به قلم سامی آستان از سوی نشر چشمه با عنوان «سر کلاس فیلمسازی الکساندر مکندریک» چندی پیش منتشر شده است.
در همینه زمینه :