خرید روی خط افسردگی

مهناز اسماعیلی، روانشناس ـ روزنامه‌نگار

ضرب‌المثل‌ها دنیایی از تجربه‌های مشترک، میان ملت‌ها را پیش روی ما قرار می‌دهند. مثلا ضرب‌المثل فارسی «هر چقدر پول بدهی همانقدر ‌آش می‌خوری» بی‌شباهت به ضرب‌المثل انگلیسی «آنقدر پولدار نیستم که جنس ارزان بخرم» نیست. هر دو ضرب‌المثل در زمینه‌ اقتصاد خانواده شکل گرفته است و توصیه‌ای را بر ما در خود پنهان کرده است. توجه به اینکه اجناس ارزان قیمت نخرید! ضرب‌المثل ایرانی به ما می‌گویدکه درست برابر آنچه پول می‌دهید، کالای باکیفیت تحویل می‌گیرید و ضرب‌المثل انگلیسی می‌گوید که خرید اجناس ارزان‌قیمت برابر است با دور ریختن پول. این مثل حتی گام را از این فراتر گذاشته و می‌گوید: فقط افراد ثروتمند هستند که می‌توانند آنقدر پول داشته باشند که آن را دور بریزند. تحقیقات نشان داده که ثروت می‌تواند بر روابط ما با دیگران و سلامت روانی‌مان اثرگذار باشد.
روانشناسانی که تأثیر ثروت و نابرابری را بر رفتار انسان‌ها مطالعه می‌کنند، دریافته‌اند که پول می‌تواند بر افکار و اعمال ما به‌نحوی تأثیر بگذارد که اغلب از آن آگاه نیستیم. اما ترس در ثروت هم وجود دارد. یکی از مهم‌ترین عوامل ترس از دست دادن سرمایه است و این ترس در فعالیت ما اثر‌ می‌گذارد. این ترس باعث می‌شود فرد احساس ناامنی کند. پول و احساس امنیت یکی از مهم‌ترین رابطه‌های بین انسان و پول است، به‌عبارتی ما با استفاده از پول احساس امنیت خود را می‌خریم. اما در مقابل گروه دیگری هم وجود دارد که رسیدنشان به ثروت آنچنان‌که باید به نتیجه نمی‌رسد. عوامل روانی در این افراد سرخوردگی است. سرخوردگی درست زمانی رخ می‌دهد که اقدامات فرد کم و بیش به نتیجه‌ای نمی‌رسد. در واقع این حالتی که تجربه می‌کنیم. شاید در نتیجه نوعی نرسیدن به اهداف باشد به‌عبارت دیگر منابع مؤثر خارجی و داخلی در این امر دخیل هستند، عواملی که منجر به ناامیدی می‌شود. ناامیدی زمانی رخ می‌دهد که ما به چیزی که می‌خواستیم به‌دست بیاوریم نمی‌رسیم. اما در نوع دوم که عوامل خارجی است، موانعی است که در زندگی با آنها روبه‌رو می‌شویم که البته این عوامل خارجی اجتناب‌ناپذیرند. فرد گاهی در بروز چنین عواملی قادر به حل مسائل است و گاهی نیز ناتوان از حل آنهاست.
در بررسی مواردی که منجر به خرید ارزان و بی‌توجهی به کیفیت خرید می‌شود، گاهی باید مسائل رفتاری چون خساست را مورد بررسی قرار داد. خسیس کسی است که از خرج کردن مال خودداری ‌کند، آن هم زمانی که خودش یا اطرافیانش به چیزی نیاز دارند. به‌نظر این دسته از افراد، خرید هر چیزی غیرضروری است و بهتر است به جای آن پول در بانک پس‌انداز شود. تصمیم‌گیری برای خرید هر وسیله‌ ساده‌ای برای منزل باید با اجازه‌ فرد خسیس صورت بگیرد. برای صدور این اجازه هم باید همیشه دلیل قانع‌کننده‌ای وجود داشته باشد. به این ترتیب طرف مقابل همواره از هر خریدی منصرف می‌شود. البته می‌توان این رفتار را نوعی دوراندیشی درنظر گرفت. مارتین سلسگمن و پترسون، دوراندیشی را اینچنین تعریف کرده‌اند: جهت‌گیری شناختی برای آینده و نوعی عقلانیت عملی و خود کنترلی که به‌طور مؤثر به دستیابی اهداف بلندمدت فرد کمک می‌کند. فرد مقتصد، کم خرج کردن را در نشانه‌های رفتاری خود بروز می‌دهد و اصولا در بازه زمانی خاصی این‌چنین هستند. فرد مقتصد، هدف‌گراست و به‌خاطر رسیدن به هدفی بالاتر که در زندگی فرد یا خانواده باعث ارتقا می‌شود به‌صورت مقطعی مدیریت مالی انجام می‌دهد. این افراد به خرج کردن مناسب یا پس‌انداز کردن به‌عنوان ارزش اخلاقی نگاه می‌کنند و ازجمله به برنامه‌ریزی مالی برای آرامش خانواده توجه می‌کنند. این فرد فرسنگ‌ها با فرد خسیس فاصله دارد و چه بسا اگر اینگونه باشد یک نوع یادگیری اکتسابی برای فرزندان ارائه می‌دهد تا آنها را نیز قادر به مدیریت مالی کند.
براساس مطالعات انجام شده خرید کردن وضعیتی است که در آن فرد می‌تواند هیجانات درونی خود را مهار کرده و اعتماد به نفس خود را تقویت کند و به آرامش درونی برسد. اکثر افرادی که در زندگی عاطفی خود دچار تنش و ناامیدی شده‌اند، بیشتر از هر زمان دیگری میل به خرید کردن از خود نشان می‌دهند. جالب اینجاست که خود می‌دانند هیچ احتیاجی به جنسی که خریداری کرده‌اند ندارند. واقعیت این است افرادی که به خرید کردن اعتیاد دارند دچار نوعی افسردگی شدید و ناراحتی روانی هستند. از سوی دیگر برطرف کردن دل­گرفتگی و رهایی از آشفتگی‌های روحی مهم‌ترین دلایلی است که تمایل به خرید را در فرد افزایش می‌دهد. بعضی افراد از اینکه جنس ارزان بخرند، احساس خود کم‌بینی می‌کنند و این رفتار_خرید ارزان_ را در شخصیت خود نمی‌بینند. عده‌ای از این افراد تنها به‌دنبال خرید اجناس برند هستند. بعضی افراد که اعتماد به نفس اجتماعی پایینی دارند، یعنی از نظر اقتصادی در رده‌ بالایی قرار ندارند، از نداشتن این جایگاه رنج می‌کشند. این افراد به جای اینکه با جسارت همت و قابلیت سعی در رشد و پیشرفت برای رسیدن به جایگاه ایده‌آل‌شان را داشته باشند، با نوع وسایلی که می‌خرند، لباسی که می‌پوشند، عطر و لوازم آرایشی که استفاده می‌کنند، تلاش می‌کنند خودشان را به طبقات و مقام اجتماعی بالاتر منسوب کنند. این افراد معمولا برای رسیدن به این هدف دست به خریدهای افراطی و بیش از حد لوکس و گران‌قیمت می‌زنند.