گره فراموشی بر تار و پود فرش کاشان

حسنیه‌ سادات مهدوی-خبرنگار

فرش کاشان با نقشه‌های «ترنج» و «محراب» ازدیرباز در سراسرکشور به‌عنوان یک کالای لوکس مطرح می‌شد و در اقصی‌نقاط این سرزمین شناخته شده بود، اما سال‌های زیادی از آن روزگار اوج و اقتدار سپری شده و امروز نه‌تنها صنعت فرش دست‌باف در کاشان، بلکه در همه شهرها با رکود سنگینی مواجه شده‌است.
دراین میان رکود حاکم بر صنعت فرش دست‌باف کشور در مورد فرش کاشان بیشتر به‌چشم می‌آید؛ موضوعی که دلایلی ازجمله نبود ارتباط موثر میان تولیدکننده و مشتری، به‌روز نبودن طرح‌های موجود فرش، بالا بودن قیمت و پایین آمدن کیفیت مواد اولیه را می‌توان برای آن برشمرد.

طراحان فرش ما به‌روز نیستند
رئیس پژوهشکده فرش کاشان دراین باره به خبرنگارهمشهری می‌گوید: بخش قابل‌توجهی از طراحان فرش ما به‌روز نیستند و با سلیقه بازار هماهنگی کافی ندارند و نمی‌توانند خود را با وضعیت موجود تطبیق دهند. ازسوی دیگر باید به این موضوع هم اشاره کرد که قیمت و کیفیت مواد اولیه نیز در افت کیفیت فرش‌های دست‌بافت کاشان تأثیر قابل‌توجهی دارد. «احمد اکبری» می‌افزاید: در وضعیت کنونی باید به‌دنبال افزایش تعداد تولیدکنندگان کاربلد و آگاه به شرایط زمان بود، چراکه در سال‌های اخیر تعداد این‌گونه بافندگان کاهش پیدا کرده‌است. متاسفانه شاهدیم برخی دراین بازار خود را تولیدکننده معرفی می‌کنند، درحالی‌که دانش کافی برای فعالیت موثر دراین حرفه را ندارند. 
وی با بیان اینکه استفاده از مواد اولیه نامرغوب ازسوی برخی تولیدکنندگان، به پایین‌آمدن کیفیت فرش‌های بافته شده در کاشان می‌انجامد، اظهار می‌کند: یکی از نقاط ضعف موجود این است که نظارت ویژه‌ای بر حوزه تولید فرش دست‌باف در کاشان وجود ندارد و برخی با انگیزه‌های متفاوت به تولید فرش دست‌باف روی آورده‌اند که این موضوع می‌تواند به شهرت جهانی فرش کاشان لطمه‌های جبران ناپذیری وارد کند.
اکبری ادامه می‌دهد: گاهی اوقات مشاهده می‌شود که برخی تولیدکنندگان از مواد اولیه‌ای استفاده می‌کنند که از کیفیت آن اطلاع کافی ندارند. البته متاسفانه در زمینه مواد اولیه فرش دست‌باف، استاندارد ویژه‌ای وجود ندارد، اما برخی تولیدکنندگان خود را ملزم به رعایت استانداردهای حداقلی هم نمی‌دانند، چراکه نظارت کیفی مناسبی بر تولید و صادرات این محصول وجود ندارد.

چالش‌های صادراتی
گذشته از بحث افت کیفی فرش دست‌باف کاشان، باید به چالش‌های موجود در مسیر توسعه صادرات این محصول نیز اشاره کرد. در کاشان شرکت مادرتخصصی یا حتی شرکت صادراتی ویژه فرش وجود ندارد. علاوه براین دراین حوزه موانعی وجود دارد که کار را برای فعالان اقتصادی این بخش سخت‌تر از گذشته کرده‌است.
بخشی از این مشکلات به موانعی مربوط می‌شود که مسبب آن قوانین دست‌وپا گیری است که ازسوی نهادهای مربوط ازجمله بانک‌مرکزی وضع شده‌است. قوانین مربوط به کارت بازرگانی، پیمان‌سپاری ارزی و برگشت ارز که با کاغذبازی اداری پیچیده‌ای نیز همراه است، صادرات را برای تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی این بخش با مشکل مواجه و همچنین تهی از صرفه اقتصادی کرده‌است. مسئول واحد فرش دست‌باف اداره صنعت، معدن و تجارت کاشان دراین باره به خبرنگارهمشهری می‌گوید: حتی آمار مشخصی از صادرات فرش دست‌باف دراین شهرستان وجود ندارد، چراکه فرش کاشان به تهران ارسال و از آنجا با فرش شهرهای دیگر صادر می‌شود. «محمد مقدم» می‌افزاید: در حوزه صادرات همچنان متکی به بازارهای سنتی خود هستیم که از دیرباز خریدار و نیز مصرف‌کننده فرش دست‌باف کاشان و ایران بوده‌اند. این درشرایطی است که درسال‌های اخیر ما فقط به آنها اکتفا کرده‌ایم، اما با توجه به مشکلاتی مانند وضع تحریم‌های ظالمانه ازسوی دشمنان، درحال واگذاری بازارهای سنتی خود به رقبا هستیم. وی با بیان اینکه ایالات‌متحده آمریکا در گذشته عمده‌ترین بازار فرش ایران و به‌ویژه فرش دست‌باف کاشان بوده‌است، ادامه می‌دهد: بعد از اینکه فرش دست‌باف در فهرست کالاهای تحریم شده قرار گرفت، معضل جدی در صادرات این حوزه به‌وجود آمد که در سال‌های اخیر زمینه‌ساز بروز رکود جدی در صادرات فرش شده‌است.

تغییر سبک زندگی
گرایش به استفاده از طراحی‌های مدرن در خانه‌ها، از دیگر موضوع‌هایی است که تأثیر قابل‌توجهی بر بی‌رمق شدن بازار فرش‌ دست‌باف، به‌ویژه در کاشان، برجا گذاشته است. مدت‌هاست که تغییر سبک زندگی سبب شده استفاده از فرش دست‌باف در ایران و خارج از کشور بسیار کم‌تر شود. این‌درحالی‌است که نوع مصرف این محصول نیز با تغییر رویکرد مواجه شده و بیشتر جنبه تزئینی و دکوری پیدا کرده‌است؛ موضوعی که استفاده از فرش دست‌باف در خانه‌ها را تا حد زیادی کاهش داده‌است.
رئیس پژوهشکده فرش کاشان دراین باره می‌گوید: تا یک دهه قبل در بیشتر خانه‌های ایرانی اتاق‌ها را با فرش دست‌باف مفروش می‌کردند و فرش به‌عنوان یک کالای دارای ارزش‌افزوده به‌حساب می‌آمد، اما اکنون این‌گونه نیست.
اکبری می‌افزاید: مدت‌هاست که دیگر قسمت کمی از خانه‌ها مفروش می‌شود و معمولا فقط در بخش پذیرایی خانه از فرش دست‌باف استفاده می‌شود و بیشتر سرامیک به‌عنوان کفپوش غالب مورداستفاده عموم قرار می‌گیرد.

ادامه حیات حرفه‌های وابسته  
از زمانی که صنایع در شهرستان کاشان توسعه پیدا کردند، بافت فرش دست‌باف نیز به مرور کم‌رنگ‌تر شد؛ موضوعی که رئیس اتاق بازرگانی کاشان درباره آن می‌گوید: با توسعه صنایع دراین شهرستان و به‌ویژه صنعت فرش ماشینی، رونق بازار فرش دست‌باف کاشان تحت‌الشعاع قرار گرفت، اما با این وجود صنایع وابسته به آن همچنان مشغول فعالیتند.
«محمود تولایی» می‌افزاید: این‌درحالی‌است که امروزه دیگر نمی‌توان بافت فرش دست‌بافت را به‌عنوان منبع درآمدی برای گذران زندگی به‌حساب آورد، چراکه هزینه‌ تهیه مواد اولیه آن بالاست، اما با این وجود همچنان صنایع وابسته به فرش دست‌باف مانند ابریشم‌بافی در کاشان رونق دارد و بهترین رنگرزی کشور نیز دراین منطقه انجام می‌شود.
 وی همچنین با اشاره به جغرافیای بافت فرش دست‌بافت در کاشان عنوان می‌کند: بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد در گذشته در مناطقی از کاشان که بیکاری در آنجا زیاد و سطح رفاه اجتماعی نیز پایین بوده، از بافت فرش دست‌باف استقبال شده، اما در مناطقی که بیکاری در آنجا پایین و رفاه اجتماعی بالا بوده، استقبال کم‌تری از بافت فرش دست‌باف صورت گرفته است.
تولایی اضافه می‌کند: در گذشته پشم‌ریسی و رنگرزی از حرفه‌هایی به‌شمار می‌آمد که در کاشان فراگیری ویژه‌ای داشت و این رونق به‌حدی بود که کاشانی‌هایی که در سایر مناطق کشور نیز زندگی می‌کردند، دراین صنعت مشغول به‌کار بودند.

۵هزار بافنده کاشانی
اینها درحالی‌است که حدود ۵هزار بافنده فرش دست‌باف در شهر کاشان و روستاهای آن مشغول به فعالیتند که حدود ۴هزارو۵۰۰ نفر از آنان به عضویت اتحادیه بافندگان فرش دست‌باف کاشان نیز درآمده‌اند. مسئول واحد فرش دست‌باف اداره صنعت، معدن و تجارت کاشان دراین باره می‌گوید: کم‌تر از نصف این تعداد زیرپوشش بیمه هستند؛ بافندگانی که تعدادشان سال به سال درحال کاهش است. مقدم با بیان اینکه درآمد کم و روی آوردن دختران به تحصیلات دانشگاهی از دلایل این بی‌رغبتی است، می‌افزاید: علاقه روزافزون به کسب مدارک دانشگاهی سبب شده بخش قابل‌توجهی از دخترانی که می‌توانستند بافنده فرش باشند، به‌دلیل داشتن تحصیلات دانشگاهی، حاضر به بافتن فرش نباشند. وی عنوان می‌کند: میانگین سنی بافندگان فرش دست‌باف در کاشان بالای ۵۰سال است و بافندگان زیر این سن، تعداد بسیار محدودی را تشکیل می‌دهند. مقدم اضافه می‌کند: در کاشان حدود ۱۵طرح فرش وجود دارد، اما 2طرح «تقریزی» و «معرفتی» بیشتر بافته می‌شود. نقشه اصلی فرش کاشان «ترنج» و «محراب» است که در همه نقشه‌های فرش دست‌باف این‌شهر رعایت می‌شود.