هدایت تحصیلی یا اجبار؟

نیما شایان- خبر‌نگار

میزان اجبار در تعیین شاخه و رشته تحصیلی دانش‌آموزانی که در آستانه ورود به پایه دهم هستند، هر سال بیشتر و پررنگ‌تر می‌شود و آنها طبق اسناد بالادستی مجبورند که برخلاف میل، استعداد و نمراتشان وارد رشته‌هایی شوند که مشاوران هدایت تحصیلی مدرسه برای آنها تعیین می‌کنند. مسئولان وزارت آموزش و پرورش هم در عین اینکه این اجبار را رد کرده و تأکید دارند که خواسته و نمرات دانش‌آموز لحاظ می‌شود، می‌گویند که باید تا پایان برنامه ششم توسعه سهم حضور دانش‌آموزان رشته‌های مهارتی در 2شاخه فنی‌و‌حرفه‌ای و کاردانش به 50درصد برسد.
این اجبار کار را به جایی رسانده که گروهی از دانش‌آموزان برای حضور در رشته‌های دلخواهشان از مدارس دولتی به غیردولتی کوچ می‌کنند تا آنجا با پرداخت شهریه هنگفت به خواسته‌شان برسند، اما این امکان برای همه دانش‌آموزان فراهم نیست و عده‌ای از آنها برخلاف علاقه و میلشان 3سال در رشته‌ای درس می‌خوانند که در انتخابش هیچ نقشی نداشته‌اند.
تعدادی از این دانش‌آموزان مخالف ادامه تحصیل در رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش نیستند،  اما می‌گویند که امکانات کم کارگاهی هنرستان‌های دولتی و کیفیت پایین آموزش در آنها به‌حدی است که اغلب فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها به آنها توصیه می‌کنند که در رشته‌های نظری تحصیلاتشان را ادامه دهند.

اولویت قانون بر علاقه و استعداد دانش‌آموزان
مصطفی آذرکیش، مدیرکل دفتر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش وزارت آموزش‌وپرورش در گفت‌وگو با همشهری از افزایش 9درصدی ورود دانش‌آموزان به رشته‌های مهارتی در سال تحصیلی آینده خبر داده و می‌گوید: «‌پیش‌بینی برای سال تحصیلی جدید این است که تعداد دانش‌آموزانی که در هر سه پایه دوره متوسطه دوم در هنرستان‌ها تحصیل می‌کنند به 38.5درصد از کل دانش‌آموزان متوسطه دوم برسد که این میزان هم‌اکنون حدود 35.5درصد است. همچنین در سال تحصیلی گذشته، 36درصد دانش‌آموزانی که پایه نهم را به اتمام رسانده بودند، رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش را انتخاب کرده بودند که امسال پیش‌بینی کرده‌ایم این میزان به 44.76درصد برسد.»
او در پاسخ به این سؤال که طبق چه فرمولی عدد 44.76درصد را پیش‌بینی کرده‌اید، توضیح داد: «هدفمان این است که به اهداف برنامه 5ساله ششم توسعه که سهم 50درصدی برای ورود دانش‌آموزان به آموزش مهارتی را تکلیف کرده است، نزدیک شویم. آموزش‌وپرورش مجری وظایف و ماموریت‌هایی است که براساس تکالیف قانونی و اسناد بالادستی برعهده‌اش گذاشته شده است. علاوه بر مصوبه‌های قانونگذار، در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش هم افزایش سهم و تعداد رشته‌های مهارتی را می‌بینیم. در سیاست‌های کلی اقتصادمقاومتی و سیاست‌های کلی تحول در آموزش‌وپرورش نیز تکلیف شده تا سهم آموزش‌های مهارتی افزایش پیدا کند.»
آذرکیش در واکنش به اعتراض دانش‌آموزان و والدینشان نیز می‌گوید: «4عامل تعیین‌کننده برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان وجود دارد که شامل علاقه، استعداد، نیاز جامعه و امکان اجرای برنامه آموزشی است که جمع‌بندی این 4عامل، نقطه بهینه‌ای در هدایت تحصیلی دانش‌آموز به‌دست می‌دهد. آموزش‌وپرورش همه این 4عامل را با هم برای هدایت تحصیلی دانش‌آموزان درنظر می‌گیرد. پس اجباری در کار نیست. اصلا باید تعریف کنیم که چه چیز را اجبار می‌دانیم؟ شاید همه دانش‌آموزان بخواهند به رشته‌های تجربی، ریاضی یا انسانی بروند. آیا همه این افرادی که علاقه‌مند به رشته‌های شاخه نظری هستند، الزاما استعداد لازم را هم دارند؟ آیا اصلا به اندازه این همه علاقه، به این همه پزشک و مهندس نیاز داریم؟ کشور هم‌اکنون در زمینه نیروی کار ماهر و تکنیسین خلأ دارد و بیشترین بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی دیده می‌شود. اجباری برای ورود به یک شاخه یا رشته نداریم، اما در فرایند هدایت تحصیلی، نقطه بهینه‌ای داریم که آن نقطه بهینه تعیین می‌کند دانش‌آموز به کدام شاخه یا رشته برود. یکی از مواردی که در هدایت تحصیلی لحاظ می‌شود سیاست‌های توسعه‌ای کشور است. اینکه اگر همه علاقه‌مند به ورود به یک رشته خاص مانند تجربی بودند بگذاریم وارد تجربی شوند که نمی‌شود.» مدیرکل دفتر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش وزارت آموزش‌وپرورش می‌افزاید: «باید موضوع هدایت تحصیلی را از زاویه سیاست‌های توسعه‌ای کشور ببینیم و نه اجبارآفرینی از سوی آموزش‌وپرورش. نمی‌توانیم برچسب اجبار را بر هدایت تحصیلی بچسبانیم؛ چون سیاست‌های توسعه‌ای کشور توسط مراجع قانونگذاری تدوین و تصویب می‌شوند و آموزش‌وپرورش فقط یک مجری است و تمام تلاش ما انتخاب آگاهانه دانش‌آموزان است.»

کاهش 10درصدی ورورد به رشته تجربی
عباس سلطانیان، مدیرکل دفتر آموزش دوره دوم متوسطه نظری وزارت آموزش‌وپرورش نیز در گفت‌وگو با همشهری در واکنش به اجباری بودن انتخاب شاخه و رشته تحصیلی برای دانش‌آموزانی که در آستانه ورود به پایه دهم هستند، عنوان کرد: «مشاوران در هدایت تحصیلی دانش‌آموزان براساس سوابق تحصیلی، آزمون‌های مشاوره‌ای و برگه‌های هدایت تحصیلی به دانش‌آموزان آگاهی می‌دهند و شرط اصلی ورود دانش‌آموزان به یک شاخه و رشته، سوابق عملکردی آنهاست و نه اجبار. در این چارچوب، دانش‌آموز اختیار دارد انتخاب آزادانه و آگاهانه براساس استانداردهای خود داشته باشد. البته اولویت آموزش‌وپرورش، توزیع متوازن شاخه‌ای و رشته‌ای است. پس از ارائه مشاوره به دانش‌آموزان برای تعیین شاخه و رشته، دانش‌آموز مختار می‌شود براساس برگه هدایت تحصیلی، شاخه و رشته تحصیلی خود را انتخاب کند.»
تلاش آموزش‌وپرورش برای توزیع متوازن شاخه‌ای و رشته‌ای دانش‌آموزان، می‌تواند رقم‌زننده نوعی ابهام و سؤال در زمینه مداخله‌گری و جهت‌دهی در زمینه انتخاب شاخه و رشته برای دانش‌آموزان باشد که مدیرکل دفتر آموزش دوره دوم متوسطه نظری وزارت آموزش‌وپرورش در این زمینه توضیح می‌دهد: «اینکه دانش‌آموزان و البته بیشتر براساس ترغیب خانواده‌ها می‌خواهند پزشک شوند، یک نوع توزیع نامتوازن را در کشور رقم می‌زند. نمود آن را می‌توان در 670هزار داوطلبی که برای رشته‌های گروه پزشکی در کنکور شرکت می‌کنند و رقابت سنگینی شکل می‌گیرد، مشاهده کرد. این در حالی است که با برنامه‌های متنوع  به معرفی بیشتر رشته‌های فنی‌مهندسی و علوم انسانی می‌پردازیم تا دانش‌آموزان وارد این رشته‌ها شوند.» سلطانیان می‌افزاید: «با این حال، در شاخه نظری دانش‌آموز مستعدی نداریم که همه فاکتورهای ورود به یک رشته را داشته باشد و به او بگوییم که به این رشته وارد نشود. کار مشاور نیز همین است که وضعیت برگه‌های هدایت تحصیلی را مشاهده کند و به دانش‌آموز مشورت و جهت بدهد.»
سلطانیان در تشریح موفقیت در توزیع متوازن شاخه نظری در 2سال تحصیلی اخیر، گفت: «سهم ورود دانش‌آموزان به رشته ریاضی از سال تحصیلی92-91 سیر نزولی داشته است،  اما 2سال است که با تبلیغات و آگاهی‌بخشی که درباره رشته‌های فنی‌مهندسی صورت می‌گیرد، میزان استقبال دانش‌آموزان برای ورود به رشته ریاضی 1.2درصد افزایش داشته است و افزایش میزان ورود به رشته ریاضی به‌تدریج بالاتر هم می‌رود. سهم ورود دانش‌آموزان به رشته تجربی در سنوات گذشته خیلی زیاد بود؛ به‌طوری‌که در سال تحصیلی94-93 سهم 46درصدی ورود دانش‌آموزان به این رشته را داشتیم، اما سهم ورود به رشته تجربی در سال تحصیلی گذشته به حدود 38درصد رسیده است.»

کمبود 3200هنرستان در کشور
هر چند مسئولان وزارت آموزش و پرورش زیر بار مجبور کردن دانش‌آموزان برای انتخاب شاخه و رشته نمی‌روند، اما حداقل این است که اقدامات خود در راستای بودجه‌بندی ورود دانش‌آموزان به شاخه‌ها و رشته‌های تحصیلی را با عناوینی نظیر توزیع متوازن شاخه‌ای و رشته‌ای و همچنین هدایت تحصیلی در راستای تربیت نیروی ماهر و تکنیسین و... که به جهت‌دهی دانش‌آموزان در راستای پوشش قوانین بالادستی می‌انجامد،  می‌پذیرند. در این بین باید دید که آیا حداقل زیرساخت‌ها برای ورود 45درصدی دانش‌آموزان به رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش آماده است؟
عباس سلطانیان، مدیرکل دفتر آموزش دوره دوم متوسطه نظری وزارت آموزش‌وپرورش در این‌باره می‌گوید: «برای اینکه طبق برنامه ششم توسعه، 50درصد دانش‌آموزان به سمت شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش بروند هنوز ظرفیت لازم ایجاد نشده است.» آذرکیش، مدیرکل دفتر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش وزارت آموزش‌وپرورش نیز در این‌باره پاسخ می‌دهد: «برای اجرای قانون برنامه ششم توسعه، نیازمند ساخت 3200هنرستان هستیم. البته با روش‌هایی نظیر برون‌سپاری آموزش‌های مهارتی از طریق استفاده از ظرفیت بخش خصوصی، بنگاه‌های اقتصادی و مؤسسات تولیدی خدماتی می‌توانیم کمبودی را که در حوزه هنرستان‌ها داریم جبران کنیم که البته تحقق این موضوع، هم نیاز به ایجاد مشوق‌های انگیزشی برای جلب مشارکت بنگاه‌ها و مؤسسات در زمینه آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش دارد و هم تامین منافع آنها برای مشارکت در ارائه این آموزش‌ها.»

دغدغه افت کیفیت در رشته‌های هنرستانی
کمبود 3200هنرستان در کشور و بحث برون‌سپاری آموزش‌های مهارتی که به‌گفته مسئول مربوطه نیازمند اصلاح قوانین است، در حالی است که فاصله سهم 45درصدی درنظر گرفته شده برای سال آتی تحصیلی و سهم 50درصدی قانون برنامه ششم توسعه چندان زیاد هم نیست؛ بنابراین پیش‌بینی اینکه آموزش‌های مهارتی در سال تحصیلی پیش‌رو بیش از گذشته با چالش‌هایی از منظر کیفیت آموزش روبه‌رو شود، پدیده‌ای دور از انتظار نخواهد بود.
مدیرکل دفتر آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش وزارت آموزش‌وپرورش درباره این دغدغه می‌گوید: «برای حفظ و ارتقای کیفیت رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش در چند شاخص به‌روزرسانی محتواهای درسی و تامین تجهیزات، نیروی انسانی و فضای آموزشی اقدام کرده‌ایم. از فروردین1399 تا فروردین1400 حدود 200میلیارد تومان اعتبار تجهیزات برای تجهیز کردن هنرستان‌ها به استان‌ها تزریق شد. در حوزه نیروی انسانی هم حدود 7500معلم هنرآموز و استادکار جدید از 3محل متعهدین خدمت در دانشگاه شهیدرجایی، آزمون استخدامی از محل ماده28 اساسنامه دانشگاه فرهنگیان یا ماده یک اساسنامه دانشگاه شهیدرجایی یا حق‌التدریس‌ها وارد هنرستان‌های سراسر کشور می‌شوند.»
آذرکیش درباره وضعیت کمبود فضاهای آموزشی برای هنرآموزان نیز می‌گوید: «در زمینه تامین فضای آموزشی برای هنرجویان نیز رویکرد جدید جامعه خیرین مدرسه‌ساز به سمت هنرستان‌سازی رفته و همچنین سیاست وزارت آموزش‌وپرورش برای ساخت فضای آموزشی جدید توجه بیشتر به‌سمت احداث هنرستان‌هاست. سیاست آموزش‌وپرورش برای تامین فضا و تجهیزات و نیروی‌انسانی از طریق برون‌سپاری آموزش‌های مهارتی هم مورد توجه قرار دارد. منظور از برون‌سپاری آموزش‌های مهارتی، متناسب‌سازی آموزش با نیازهای بازار کار و آموزش در محیط واقعی است؛ یعنی دانش‌آموزان در آموزشگاه‌های فنی‌وحرفه‌ای، سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای کشور، مراکز جهادکشاورزی، کارخانجات و مؤسسات خدماتی و تولیدی و شهرک‌های صنعتی و دیگر مراکز دولتی و بخش خصوصی آموزش می‌بینند. هم‌اکنون 103هزار نفر از 972هزار هنرجوی دوره دوم متوسطه به شیوه برون‌سپاری آموزش می‌بینند.»