نفس‌های سنگین هورالعظیم
بحران محیط زیستی هورالعظیم معیشت حاشیه‌نشینان را هم به خطر انداخته است
مریم جعفری-خبرنگار
«گاومیش‌ها گرسنه‌اند، تشنه‌اند، علف کم است. از تشنگی و گرسنگی می‌روند در هور و در گل‌ولای فرو می‌روند؛ همانجا می‌میرند» این‌ها جمله‌های رستم است. این‌ها را می‌گوید و بعد سرش را پایین می‌اندازد. انگار دارد توی چشم‌هایش همان تصویرها را دوباره می‌بیند. ۵۱ یا ۵۲سال دارد. اهل شهر رفیع است. تعریف می‌کند: «تمام رودخانه خشک شده‌است و آبی به هور نمی‌رود. آب هور بعضی وقت‌ها شبیه دوغ سفید و کفدار بود. حتی در نهرهای محلی و روستایی هم آبی نیست.»
رستم کشاورز است و ادامه می‌دهد: «ما زمین زیادی نداریم. هر خانواده‌ای از اهالی اینجا نهایتا ۱۰هکتار زمین دارد. همین زمین‌ها هم زهکشی نشده‌اند و شوره بسته‌اند؛ آب هم همین طور است؛ فقط شورابه نصیب ما می‌شود.» رستم دوباره چشم‌هایش را به زمین می‌دوزد. انگار بخواهد در چشم‌هایش تکرار کند: «شورابه»
این‌ها درددل‌های یکی از حاشیه‌نشینان هورالعظیم است؛ بزرگ‌ترین تالاب خاورمیانه با پهنه وسیعی در ایران. بیش از ۱۵سال است مشکلات متعدد محیط زیستی در تالاب و آتش‌سوزی‌ها در بخش نیزاری حاشیه‌نشینان هورالعظیم را در 3شهر رفیع، بستان و هویزه و روستاهای اطرافش آزار می‌دهد. امسال اما پرداخت نشدن حق‌آبه تالاب از سد کرخه، منجر به خشک‌شدن کامل آن شد و آتش‌سوزی‌های وسیعی هم به دلیل گرمای زیاد در بخش نیزاری رخ داد که حصیربافی یکی از مشاغل سنتی ناحیه و شاغلان به این صنف، همچنین کشاورزان، دامداران و صیادان را متضرر کرد.
هور و معیشت مردم
میلاد هم همشهری رستم است. میلاد سواری جوانی ۲۷ساله است که خودش می‌گوید: «هفت جد ما کشاورز و ماهیگیر بوده‌اند.» حالا پدرش کشاورزی می‌کند و خودش صیادی. میلاد می‌گوید: «چه فایده وقتی نه کشاورزی مانده و نه صیادی. وقتی اوضاع آب خراب می‌شود، همه ماهی‌ها می‌روند سمت عراق. این‌بار هم دیدید که، ماهی رفت سمت مرز آبی، نمی‌دانم چه حکایتی است، اما اگر دیده باشید، خیلی هایشان لب مرز مردند.»
او ادامه می‌دهد: «قبلا درآمدمان ۵ تا ۶میلیون تومان در ماه می‌شد. با توجه به گرانی‌ها پول زیادی نبود، اما به خرج‌مان می‌رسیدیم. حالا اما هیچ ماهی‌ای نیست. البته 4 یا 5سال پیش هم باز آب خیلی پایین آمد و مثل لجن شده بود. الان نیز همین‌طور است. نیزارها هم مدام آتش می‌گرفتند. امسال هم نیزارها خیلی سوختند. نیزارها که می‌سوزند، برای حصیرباف‌ها خیلی بد می‌شود. همین است دیگر. ما نان‌مان را از طبیعت به دست می‌آوریم. چند روز است کمی آب بالا آمده است، اگرچه به نظر آب با فاضلاب یکی شده‌است، اما می‌گویند حق‌آبه را داده‌اند برای همین آب دارد بالا می‌آید. انشالله این‌طور باشد.»
شیخ محمد نیسی، امام‌جماعت یکی از مساجد شهر رفیع است. او نیز می‌گوید: «همه جریان و رونق اقتصادی شهروندان در شهرها و روستاهای این ناحیه، از هور و رودخانه‌هایش مانند «بستان» و «نیسان» است. بیایید به این این رودها نگاه کنید، تا چند روز پیش کاملا خشک بودند. این درست که شرکت نفت اینجا مستقر است، اما اقتصاد منطقه از نفت نیست. درحقیقت پولی از نفت به مردم نمی‌رسد. فقط خسارت‌ها و دردسرهایش برای ماست.»
3سناریو برای حق‌آبه هورالعظیم
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان خوزستان پس از بازدید هوایی از آبگیری هورالعظیم به همشهری می‌گوید: ما برای حق‌آبه تالاب هورالعظیم ۳سناریو درنظر گرفتیم؛ برای ترسالی‌ها، یک میلیارد و 100میلیون مترمکعب. برای سال‌هایی با بارش متوسط، یک‌میلیارد و ۶۰۰میلیون مترمکعب و برای خشکسالی‌ها، یک میلیارد و ۸۰۰میلیون مترمکعب حق‌آبه درنظر گرفته شده است. محمد جواد اشرفی می‌افزاید: همکاران ما در سازمان آب و برق استان می‌گویند که تا امروز یک میلیارد و ۸۰۰میلیون مترمکعب آب به سمت تالاب رهاسازی شده‌است.
وی ادامه می‌دهد: اما دراین تخصیص برخی موضوعات مسأله ایجاد می‌کند. آب از محل مخازن به سمت تالاب، مسیری در حدود ۹۰تا ۹۵ کیلومتر را طی می‌کند. دراین فاصله برداشت‌های آب به قصد مصرف کشاورزی، تامین آب آشامیدنی شهری و روستایی و مانند آن انجام می‌شود. یعنی در مسیر از 4رودخانه که به مدخل هور سرزیر می‌شوند، از حجم آب به میزان قابل‌توجهی کاسته می‌شود.
اشرفی توضیح می‌دهد: این اشتباه محاسباتی است؛ اگر این ادعا را مطرح می‌کنیم که یک میلیارد و ۸۰۰میلیون مترمکعب حق‌آبه به تالاب پرداخت شده‌است، باید به این معنا باشد که این میزان آب به هور وارد شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان همچنین درباره وضعیت فعلی هورالعظیم، براساس پایش کارشناسان اداره‌های حفاظت محیط زیست هویزه و دشت آزادگان می‌گوید: سطح آبگیری تالاب در مخزن یک میان ۵۰ تا ۵۲درصد و در مخازن ۲، ۳ و ۴ بین ۸۰ تا ۸۵درصد است.
با این حال او از احتمال تبدیل تنش آبی دراین تالاب به بحران ابراز نگرانی می‌کند و معتقد است که بحران در هورالعظیم فقط گونه‌های آبزی و گیاهی منطقه را با خطر مواجه نمی‌کند، بلکه اقتصاد، اشتغال و معیشت حاشیه‌نشینان تالاب را نابود خواهد کرد.
اشرفی اظهار می‌کند: براساس برآورد ما، حدود هزارو ۷۰۰ تا ۲هزارهکتار نیزار در آتش‌سوزی‌ها از میان رفته است. تلفات ماهیان در محدوده سرزمینی ایران زیاد نبود، اما هنگام عبور از داکت مرزی، تلفات گسترده بود. سازمان برق و آب خوزستان باید به‌صورت مستمر تا پایان شهریور به پرداخت حق‌آبه تالاب ادامه دهد.
وی اضافه می‌کند: برآورد ما از حداقل نیاز تالاب برای عبور از این وضعیت، پرداخت چند مرتبه حق‌آبه، به صورت موجی و در حجم حداقلی ۲۵۰میلیون مترمکعبی در هر مرتبه است. همچنین براین موضوع تاکید داریم که اگر این اتفاق رخ ندهد، وضعیت تالاب به‌حدی شکننده است که تنش آبی آن به بحران تبدیل می‌شود.
گزارش کنوانسیون رامسر
کنوانسیون رامسر در گزارشی، منطقه بین‌النهرین و هورالعظیم را در زندگی بیش از 400هزارنفر انسان که معیشت‌شان وابسته به منابع هور است، تاثیرگذار می‌داند.
این گزارش، زهکشی‌های گسترده، عوارض جنگ تحمیلی، افزایش شوری آب و خاک، آلودگی آب، شکار و صید بی‌رویه، خطر مین‌های زیر زمینی در امتداد خط مرزی تالاب، سدسازی در عراق و مناطق بالادست ترکیه، سوریه و ایران را مسأله‌ای جدی پیش روی این تالاب اعلام می‌کند. این کنوانسیون در جمع‌بندی نهایی گزارش خود 4تهدید بزرگ را درباره هورالعظیم مشخص کرد: کاهش میزان بارش و تغییرات اقلیمی، برنامه ترکیه برای تکمیل پروژه جنوب شرق آناتولی که جریان رودخانه فرات را کنترل می‌کند، سدها، مخازن و اصلاحات در جریان‌های رودخانه بین ایران و عراق و فقدان توافقنامه جامع در حوزه‌های مشترک آبی.
