تعهد، سنگ زیربنای پاسخگو بودن

وحید مهدوی معجز ـ روانشناس



یکی از موضوعاتی که موفقیت جوامع بشری را تضمین می‌کند تعهد یا وفای به عهد‌ است و همین پایبندی است که باعث می‌شود شخصیت اجتماعی انسان‌ها به نحو انتخابی و اختیاری شکل بگیرد ‌و نقش‌های مثبت و منفی شخصیتی خودشان را در جامعه به نمایش بگذارند، تا جایی که حتی ما انسان‌ها را با میزان تعهداتشان در موضوعات مختلف مورد سنجش و قضاوت قرار می‌دهیم.
مسئولیت اجتماعی نیز یک چارچوب و محدوده اخلاقی و متعهدانه است که در آن وظایف مختلفی که تمامی آنها دارای منافعی برای جامعه هستند، بر عهده فرد، سازمان یا نهادی خاص گذاشته می‌شود. در جوامع بیشتر توسعه‌یافته که در چارچوب اخلاق، وظایف فردی دارای اهمیت بیشتری است، مسئولیت اجتماعی مفهومی اجباری و البته پذیرفته شده توسط اکثر افراد جامعه دارد. اما در سایر جوامع که از نظر سطح فرهنگی فقیر هستند، چنین مسئولیت‌هایی معنای خاصی ندارد و کمتر کسی خود را ملزم به انجام و رعایت آنها می‌داند. اگر از منظر دیگر به وفای به عهد نگاه کنیم گویی این تعهد است که باعث می‌شود احساس مسئولیت‌پذیری در اجتماع و در بین انسان‌ها رشد کند. هرچه متعهدتر به همان اندازه مسئولیت‌پذیر؛ فرد مسئولیت‌پذیر عواقب کارها و تصمیم‌های خود را می‌پذیرد و آنها را مورد توجه قرار می‌دهد.
در مواجهه با چنین انسان‌های مسئولیت‌پذیری آرامش و اعتماد ما نیز بیشتر می‌شود. چرا که انسان‌ها با اعتماد به یکدیگر رابطه‌ها را برقرار می‌کنند، تعاملات اجتماعی و کنش‌های رفتاری از خودشان نشان می‌دهند. اعتماد فقط در سایه تعهد است که خودش را تمام‌قد نشان می‌دهد.
تعهد یک حس، نگرش و باور درونی است که در هر فردی براساس انگیزه‌ها، باور‌ها و هنجارهای فردی و اجتماعی می‌تواند به شکلی نمود پیدا کند.
همچنین تعهد مقوله‌ای آموزشی است، یعنی اینکه جوامع بشری می‌توانند با ترسیم الگو‌های درست اخلاقی و انسانی، جامعه را به سمت یک جامعه متعهد و مسئولیت‌پذیر سوق دهند که نتیجه آن به‌وجود آمدن جوامعی مملو از آرامش و امنیت خواهد بود؛ جامعه‌ای که در آن ارزش‌های ناب انسانی و اخلاقی حاکم باشد و حرف‌ها و عمل‌ها خیلی نزدیک به هم باشد و نقش‌ها و نقاب‌های تصنعی کمتر نمود داشته باشد.
تعهد رابطه‌ای مستقیم با اختیار نیز دارد؛ بدین معنی که این من هستم که با ذهن، روح و عقل خودم تصمیم می‌گیرم تا فردی متعهد و یا غیرمتعهد باشم و با انتخاب خود مسیر و فلسفه زندگی خود را تعیین می‌کنم.
شاید به جرأت بتوان گفت که تعهد بیشترین تأثیرگذاری را در روابط انسان‌ها ایفا می‌کند ‌و‌ در حقیقت سنگ‌ زیربنایی ثبات رفتاری، کرداری و گفتاری افراد جامعه است که درجه آن به میزان تعهد هر فرد در موضوعات مختلف بستگی دارد.
تعهد حسب اهمیت‌ ویژه آن در موضوعات و علوم مختلف انواع متنوعی دارد؛ در علم حقوق به یک نوع سنجیده می‌شود، در علوم منابع انسانی به نوعی دیگر و در علم رفتاری به شکل دیگر تعریف می‌شود مانند تعهد اخلاقی، تعهد اجتماعی، تعهد شغلی، تعهد عاطفی، تعهد اجباری، تعهد دینی، تعهد رفتاری و....
تعهد و وفای به عهد حلقه گم شده ارزش‌های انسانی در جامعه فعلی است که اثر مستقیم خودش را در شخصیت اجتماعی افراد به نمایش می‌گذارد. مشکل کسب‌وکارهای امروز، مشکل ارتباطات عاطفی امروز و مسئله‌ای که باعث می‌شود آدم‌ها تغییر نکنند و‌ تعارضات متنوع رفتاری از خودشان نشان بدهند را باید در فقدان تعهد به‌خود و دیگران دانست.
اما باید این فقدان از طریق یادگیری و پذیرش جبران شود؛ یادگرفتن تعهد اصلی‌ترین کار تعهد هست. ما در هر جایگاه، موقعیت و شرایط شغلی، خانوادگی، حرفه‌ای و... که هستیم باید یاد بگیریم که به هر موضوعی متعهدانه نگاه کنیم ‌و اگر نمی‌توانیم تعهد داشته باشیم از ورود به آن موضوع اجتناب کنیم؛ چرا که بدعهدی ‌و‌ شیوع آن در جامعه باعث‌ از بین رفتن حس اعتماد می‌شود. یادمان باشد که شخصیت اجتماعی انسان‌ها به میزان یکی بودن حرف با عمل و رفتارشان برمی‌گردد ‌و ما هر قدر بتوانیم ریشه تعهد را در جامعه بین انسان‌ها قوی‌تر کنیم به همان اندازه شخصیت‌های اجتماعی پخته‌تری در جامعه خواهیم داشت که منبع تولید آرامش و اطمینان در جامعه خواهند بود.
در جامعه‌ای که وفای به عهد سرلوحه ارزش‌های زیربنایی جامعه باشد، به‌طور ناخودآگاه همه ارکان و آحاد به سمت پاسخگو بودن خواهند رفت. در این جامعه شکل‌گیری شخصیت‌های اجتماعی بر مبنای تعهد ذاتی صورت خواهد گرفت و همه براساس وظیفه پیش‌فرض و نهادینه خودشان نسبت به هیچ‌چیز بی‌تفاوت و بی‌مسئولیت نخواهند بود و ارزش‌های انسانی و اخلاقی در رفتارها به نحو مطلوبی شکل می‌گیرد و اجرایی می‌شود. در چنین جامعه‌ای اصل بر مبنای تعهد، مسئولیت‌پذیری و پاسخگو بودن است. در مجموع در یک جامعه متعهد همه برنده خواهند بود و در آن موفقیت و شادی، نشاط اجتماعی و حتی رونق کسب‌وکار در سایه مسئولیت‌پذیری و اعتماد جاری و ساری می‌شود و ضد‌ارزش‌ها مانند دروغ، بدقولی و بی‌اعتمادی، طفره رفتن و تعویق در کار که عوامل عقب‌ماندگی بسیاری از جوامع است کم‌رنگ‌تر می‌شوند. متعهدبودن نسل امروز به‌طور زنجیره‌وار در تربیت و پرورش نسل آینده هم تأثیرگذار است و موجب می‌شود تا کودکان امروز ما انسان‌های متعهد مسئولیت‌پذیر فردا و نویدگر جامعه‌ای عدالت‌خواه، پاسخگو و سرشار از نشاط و پایبند به ارزش‌های اخلاقی باشند.