93درصد ایران با فرونشست زمین روبه‌روست

سیدمحمد فخار- خبر‌نگار

۲۹استان از 31 استان ایران با فرونشست روبه‌رو هستند. تغییر اقلیم و خشکسالی و دخالت بشر در محیط‌زیست مهم‌ترین عوامل فرونشست زمین در ایران هستند که هر یک نقش عمده‌ای در بحرانی شدن شرایط دارند و هنوز هیچ اقدام مؤثری برای کاهش سرعت این پدیده در کشور صورت نگرفته است.
آنگونه که آمارها نشان می‌دهد، نرخ فرونشست زمین در کشور روزبه‌روز در حال تشدید است و عملکرد دستگاه‌های مرتبط با این حوزه رضایت بخش نیست؛ چرا که این دستگاه‌ها در راستای کاهش نرخ فرونشست تصمیمات قاطع و محکم اتخاذ نکرده‌اند.
بدین‌ترتیب ضرورت بازنگری در بهره‌برداری از چاه‌ها، برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی و مدیریت منابع آب نه یک اقدام مهم که یک نیاز مبرم و حیاتی است که نپرداختن به آن 93درصد کشور را تهدید می‌کند. رئیس سازمان نقشه برداری کشور با تأکید بر اینکه زمین ایران در حال نشست است، می‌گوید: برای جلوگیری از روند افزایشی نرخ فرونشست نیاز به قدرتی فراتر از قدرت‌های اجرایی است و درصورتی که جلوی این روند گرفته نشود، شاهد تخریب بزرگ زیست‌محیطی خواهیم بود.
غلامعلی جعفرزاده ایمن‌آبادی به ایسنا گفته است که با گستردگی چنین پدیده نگران‌کننده‌ای، لازم است مسئولان تصمیمات قاطع در این زمینه بگیرند، چرا که ایران در حال نشست است. سازمان نقشه‌برداری کشور برای پایش پدیده فرونشست زمین در ایران تاکنون، ۱۱۰نقطه و ۴۴منطقه را در وضعیت بررسی و پایش این سازمان برای برآورد نرخ فرونشست زمین در ایران قرار داده و   همه اطلاعات آن و میزان نرخ فرونشست زمین را هم به مسئولان مربوط ارسال کرده است. ولی آنطور که جعفرزاده ایمن آبادی اعلام کرده است، دستگاه‌های مرتبط برنامه‌های خود را در کاهش این بحران زیست‌محیطی حتی اعلام هم نکرده‌اند.
رئیس سازمان نقشه برداری کشور با تأکید بر اینکه فرونشست یک مخاطره غیرقابل جبران است، می‌گوید: راه برون‌رفت از این بحران آن است که از هم‌اکنون درهای چاه‌ها بسته و برداشت آب‌های زیرزمینی متوقف و برنامه‌های نگهداشت ذخایر زمینی اجرایی شود. وی با انتقاد از نحوه جمع‌آوری آب‌های سطحی، تأکید کرد: به بهانه جمع‌آوری آب‌های سطحی اقدام به آسفالت کردن زمین شده که این امر موجب کاهش نفوذپذیری زمین شده است.

سرعت فرونشست‌ در ایران
فرونشست در برخی نقاط کشور مخاطره‌انگیز و با سرعت بالا در حال ایجاد است. هفته گذشته بود که مؤسسه تحقیقاتی «اینتل‌ لب» تصاویر ماهواره‌ای در زمینه فرونشست زمین در اطراف تهران را منتشر و از آن به‌عنوان «بمب ساعتی بی‌صدا» یاد کرد.
براساس این گزارش، سطح درگیری زمین در پیرامون جنوب غرب شهر تهران و برخی نقاط کشور با پدیده فرونشست طی یک دهه گذشته تقرییا ۲تا۳برابر شده است. همچنین استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی جنوب تهران موجب فرونشست سالانه ۲۵سانتی‌متری زمین در برخی از مناطق تهران شده است.
دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی نیز در این‌باره اعلام کرده است، آنچه ایران به‌عنوان فرونشست زمین با آن مواجه است، در دشت‌هایی که از رسوبات یا خاک ریزدانه در آنها تشکیل شده‌اند، رخ می‌دهد. رسوبات ریزدانه بیشتر در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهرها و روستاها قرار دارند. بدین‌ترتیب فرونشست زمین ارتباط بسیار مستقیمی با بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی دارد. این وابستگی تقریبا اثبات شده است، ضمن آنکه سابقه و رخداد فرونشست، جدید نیست و چندین دهه است که این رخداد در کشورهایی مانند آمریکا با نرخ بالا در حال رخ دادن است.

مرگ آبخوان‌ها
موضوع فرونشست زمین دشت‌ها و مناطق مختلف کشور سابقه‌ای 25ساله دارد و هشدارها از همان روزها آغاز شده، اما شرایط هنوز کنترل نشده است. از همان سال‌ها تاکنون فرونشست زمین کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون مرودشت فارس و رفسنجان استان کرمان را با چالش مواجه کرده و هر روز بر وسعت و شدت آن افزوده می‌شود. براساس اعلام سازمان نقشه‌برداری کشور، از یکسو فشار بر منابع آب زیرزمینی در برداشت از سفره‌های زیرزمینی آب و از یک سوی دیگر قابلیت نشست زمین در آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی، موجب شکل‌گیری برهمکنشی شده و نرخ نشست زمین، جابه‌جا و سال به سال متغیر می‌شود. بدین‌ترتیب ایجاد فرونشست در زمین به‌معنای مرگ آبخوان‌هاست. وقتی که ذرات آبخوان‌ها بر اثر فرونشست زمین جمع و فشرده می‌شوند، دیگر قابلیت بازگشت به وضعیت اولیه را ندارند؛ از این‌رو فرونشست به‌عنوان یک مخاطره غیرقابل بازگشت محسوب می‌شود. در چنین شرایطی، بر اثر فرونشست زمین ظرفیت بهره‌برداری از آبخوان از دست خواهد رفت. این امر فارغ از سایر مخاطراتی است که فرونشست در سطح و پی سازه‌ها و یا ایجاد ترک و شکاف در سازه‌ها به‌ویژه سازه‌هایی که طولی هستند مانند خطوط جاده‌ها و راه‌آهن، خطوط انتقال برق و گاز، نفت و یا سازه‌هایی که ترازبندی آنها باید دقیق باشد مانند پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها ایجاد می‌کند.

رکوردداران فرونشست
مطالعات سازمان نقشه برداری کشور نشان می‌دهد استان اصفهان بدترین استان کشور به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست است. پس از این استان، تهران در رتبه دوم پرمخاطره‌ترین استان کشور در نرخ فرونشست قرار دارد. در این فهرست همچنین استان‌های البرز، خراسان رضوی، فارس و کرمان نیز فرونشست بالا دارند. البته فرونشست در همه دشت‌های کشور که دارای آب شیرین قابل برداشت هستند، وجود دارد. از سویی پیش‌بینی می‌شود که در میان استان‌های شمالی کشور نیز به لحاظ عدم‌مدیریت خشکسالی و تضییع منابع آب، 2استان گیلان و مازندران هم با فرونشست مواجه شوند.